La traduttrice e l'iceberg | Specimen - The Babel Review of Translations

La traduttrice e l’iceberg

Written in Italian by Silvia Pareschi

| A specimen of Babel: Stories on the loss of the earth’s one speech and the confusion of languages

Add

Tradurre Hemingway significa, fra le tante altre cose, toccare con mano come funziona il famoso principio dell’iceberg, un caposaldo della sua scrittura che egli enunciò per la prima volta in Morte nel pomeriggio: “Se un prosatore sa bene di cosa sta scrivendo, può omettere le cose che sa, e il lettore, se lo scrittore scrive con abbastanza verità, può avere la sensazione di esse con la stessa forza che se lo scrittore le avesse descritte. Il movimento dignitoso di un iceberg è dovuto al fatto che soltanto un ottavo della sua mole sporge dall’acqua. Uno scrittore che omette le cose perché non le conosce, non fa che lasciare dei vuoti nel suo scritto” (traduzione di Fernanda Pivano).

Il vecchio e il mare è uno dei classici esempi di applicazione del principio dell’iceberg. Hemingway cita il romanzo nella famosa intervista rilasciata a George Plimpton per la «Paris Review» nel 1954, dicendo che avrebbe potuto farlo lungo più di mille pagine: avrebbe potuto descrivere uno per uno gli abitanti del villaggio, spiegare come sbarcano il lunario, come sono nati, se hanno studiato, se hanno avuto figli. Invece ha cercato di fare qualcosa di diverso da quello che altri scrittori avevano già fatto in modo eccellente. E così è riuscito a fare qualcosa di estremamente innovativo, qualcosa che avrebbe cambiato il modo di scrivere di tanti autori venuti dopo di lui.

Con l’immagine dell’iceberg Hemingway, oltre alla propria scrittura, ha descritto perfettamente anche il mestiere della traduzione: un tuffo in profondità per esplorare i sette ottavi dell’iceberg-libro, di cui alla fine il lettore vedrà solo la punta che affiora in superficie, ma non tutti gli studi, le ricerche, i dubbi e i ripensamenti che hanno portato alla parola approdata infine sulla pagina.

Traducendo Il vecchio e il mare si incontra subito, nella prima pagina, il primo indizio del fatto che bisognerà scendere “nell’acqua profonda millecinquecento metri”, come quella in cui pesca Santiago. Descrivendo il vecchio pescatore, Hemingway scrive che ha sulle guance le chiazze marroni di un “benevolent skin cancer”. In questo caso l’inglese si comporta in modo analogo all’italiano: un cancro può venire (auspicabilmente) definito “benign”, benigno, ma chiamarlo “benevolent” ossia benevolo, è un’anomalia che attira l’attenzione del lettore. E naturalmente anche quella della traduttrice: perché Hemingway ha usato proprio questa parola? È stato un errore? Molto improbabile. Una scelta voluta, allora. Ma perché? In che senso un cancro può essere benevolo? Solo quando lo avrò capito potrò tradurre questa parola con cognizione di causa, potrò darle un significato italiano che rispetti l’intenzione originale dell’autore, mantenendo, sotto la punta dell’iceberg, tutta la mole di significato che lui ha voluto darle.

Per risolvere l’enigma provo ad affidarmi alla tecnologia, supporto ormai indispensabile dei traduttori, e grazie a Google Ngram scopro che in effetti, a metà del secolo scorso, l’inglese vide una parziale sovrapposizione nell’uso dei due termini. Eppure, mi dico, non può trattarsi di una svista non corretta, di quelle che a volte si trovano negli scritti di Hemingway. Di solito quelle sviste sono dovute a fatti non controllati, e non a parole tutto sommato banali come “benigno” usate in maniera impropria, oltretutto nella prima pagina di uno dei romanzi più famosi del Novecento.

Continuo la ricerca. Scendo più in profondità. Mi immergo nell’oceano della critica hemingwayana, una quantità di testi che probabilmente avrebbe fatto inorridire lo scrittore, il quale in una lettera a Sherwood Anderson del 23 maggio 1925 chiamava i critici “eunuchi della letteratura”. Con mia grande perplessità, nessuna delle opere che consulto menziona lo strano cancro “benevolo” di Santiago, che a me invece sembra molto importante, collocato com’è proprio all’inizio della storia. Possibile che nessuno si sia mai posto il problema?

Man mano che ci penso, nella mia mente si fa strada un’ipotesi che mi sembra plausibile, soprattutto perché suffragata dal rapporto quasi animistico del vecchio con la natura: e se quelle chiazze sulla pelle fossero benevole perché gli fornivano una protezione dai raggi solari? Ah, com’è bello tradurre un autore vivente, al quale si può sempre scrivere un’email per risolvere dubbi come questo! Ma nel caso di uno scrittore come Hemingway gli esperti pullulano, e così per verificare la mia teoria mi rivolgo alla Hemingway Society. Comincio una corrispondenza con una gentilissima studiosa, Susan Beegel, che all’inizio rimane perplessa quanto me dalla mancanza di materiale sul “benevolent cancer” di Santiago. Si appassiona alla questione, e me la immagino che spulcia fra enormi scaffali carichi di libri su Hemingway. Infine mi scrive, trionfante: ha trovato uno studio recente che conferma la mia ipotesi.

Dunque Santiago avrà il suo cancro benevolo anche in italiano, e la traduttrice potrà riemergere per un momento dalle profondità nascoste della prosa hemingwayana, e tirare il fiato fino all’incontro con il prossimo iceberg.

– – –

The myth of Babel tells of the loss of the earth’s one language and one speech, and the confusion of languages. Suddenly every object and every idea assumed a plurality of names, and the oversized tower, symbol of human imagination and hubris, was abandoned within the shadow foreboding its destruction. With an unprecedented series of correlated texts, Specimen explores these magnificent ruins, hearing echoes of the multiplicity of languages and the birth of translation. This collection includes texts about Babel, translation or language, and special translations. In September 2021, 20 years after 9/11, the Babel festival will focus on the multiplication of languages and the present diaspora from the regions of ancient Babylon – the scattering of the children of men over the face of all the earth. >> www.babelfestival.com

Published June 3, 2021
© Silvia Pareschi

The Translator and the Iceberg

Written in Italian by Silvia Pareschi

| A specimen of Babel: Stories on the loss of the earth’s one speech and the confusion of languages

Translated into English by Alta L. Price

Translating Hemingway means seeing first-hand, among other things, how his famous iceberg theory works. This cornerstone of his practice was first described in Death in the Afternoon: “If a writer of prose knows enough about what he is writing about he may omit things that he knows and the reader, if the writer is writing truly enough, will have a feeling of those things as strongly as though the writer had stated them. The dignity of movement of an iceberg is due to only one-eighth of it being above water. A writer who omits things because he does not know them only makes hollow places in his writing.”

The Old Man and the Sea is a classic example of this principle at work. Hemingway mentions this novel in his famous 1954 interview with George Plimpton for The Paris Review, saying that he could have made it over a thousand pages long: he could have described the villagers one by one, explained how they made ends meet, how they were born, whether they had gone to school, whether they’d had children. Instead, he aimed to do something different than what other writers had already done so well. In so doing, he managed to write something extremely innovative—something that changed the writing of many authors who came after him.

Hemingway used the concept of the iceberg to describe his own writing, but it also perfectly captures the practice of translation: a deep-dive exploration of the other seven-eighths of each iceberg-book. In the end, the reader will only see the tip above the surface. All the underlying research, doubts, and reformulations that led to the word that finally lands on the page remain hidden.

Translating The Old Man and the Sea one immediately encounters, on the very first page, the first clue that this dive will take us into “a sudden deep of seven hundred fathoms” much like the water in which Santiago is fishing. Describing the old fisherman, Hemingway writes that he has “brown blotches” of “benevolent skin cancer” on his cheeks. In this case, English behaves much like Italian: a cancer can (hopefully) be called “benign” or benigno, but calling it “benevolent” or benevolo is an anomalous choice that attracts the reader’s attention—not to mention the translator’s. Why did Hemingway use this exact word? Was it a mistake? Not likely. It must’ve been a deliberate choice, then. But why? How can cancer be benevolent? Only once I’ve understood this choice will I be able to translate this word with full knowledge of the facts and give it an Italian meaning that respects the original author’s intention, thereby preserving, below the iceberg’s tip, the mountain of meaning he gave it.

To solve this riddle I try turning to technology, an indispensable tool of the trade. Thanks to Google Ngram I discovered that, indeed, in the middle of the last century there was some overlap in the use of these two terms in English. And yet—I tell myself—this can’t just be an uncorrected oversight of the sort that is sometimes found in Hemingway’s work. Usually such oversights are due to a lack of fact-checking, not to trivial words like “benign” being used improperly—and on the first page of one of the twentieth century’s most famous novels, no less.

I keep searching, and go deeper. I immerse myself in an ocean of texts on Hemingway and his work. The sheer quantity of all this criticism would likely have horrified the writer who, in a letter to Sherwood Anderson dated May 23, 1925, called critics the “eunuchs of literature.” Perplexingly, not one of the texts I consult mentions Santiago’s curiously “benevolent” cancer, which strikes me as important, placed as it is at the very beginning of the story. Is it possible that no one has ever looked into this?

As I think about it, a theory comes to mind that seems plausible, above all because it would seem to match the old man’s almost animistic relationship to nature: what if those blotches on Santiago’s skin were benevolent because they provided protection from the sun’s rays? Oh, it’s so nice to translate living writers, because you can just send them an email to resolve such doubts! But in the case of a writer like Hemingway, swarms of experts are standing by, so I turn to the Hemingway Society to test my theory. I strike up a correspondence with a kind scholar, Susan Beegel, who is initially as perplexed as I am by the lack of material on Santiago’s “benevolent cancer.” The challenge seems to thrill her, and I picture her rifling through vast shelves of entire volumes on Hemingway. Finally she writes back, triumphant: she has found a recent study that confirms my theory.

So Santiago will have his cancro benevolo in Italian, too, and the translator will briefly surface from the hidden depths of Hemingway’s prose, coming up for air until encountering the next iceberg.

– – –

Published June 3, 2021
© Silvia Pareschi
© Specimen 2021

მთარგმნელი და აისბერგი

Written in Italian by Silvia Pareschi

| A specimen of Babel: Stories on the loss of the earth’s one speech and the confusion of languages

Translated into Georgian by Ilia Gasviani

ჰემინგუეის თარგმნა, უამრავ სხვა რამეს შორის, ნიშნავს, ხელით შეეხო იმას, თუ როგორ მუშაობს აისბერგის ცნობილი პრინციპი, – მისი წერის საძირკველი, – რომელიც მან პირველად განსაზღვრა წიგნში „სიკვდილი ნაშუადღევს“: „თუკი პროზაიკოსმა კარგად იცის, რაზე წერს, მას შეუძლია გამოტოვოს ის, რაც იცის, და მკითხველმა – თუკი მწერალი საკმარისი სიმართლით წერს – გამოტოვებული შეიძლება ისეთივე ძალით შეიგრძნოს, თითქოს მწერალს უკვე გადმოეცეს. აისბერგის ღირსეული მოძრაობა იმ ფაქტიდან მოდის, რომ წყლიდან მისი მასის მხოლოდ მერვედი ამოჩანს. მწერალი, რომელიც რაღაცას იმიტომ გამოტოვებს, რომ არ იცის, სხვას არაფერს სჩადის, გარდა იმისა, რომ თავის ნაწერში ღრუ ადგილებს ტოვებს“ (იტალიური თარგმანი – ფერნანდა პივანოსი).

„მოხუცი და ზღვა“ აისბერგის პრინციპის გამოყენების ერთ-ერთი კლასიკური მაგალითია. ჰემინგუეი რომანს იმ ცნობილ ინტერვიუში იმოწმებს, რომელიც მან ჯორჯ პლიმპტონს 1954 წელს მისცა «The Paris Review»-სთვის, ამბობს რა, რომ შეეძლო წიგნი ათასზე მეტგვერდიან რომანად ექცია: შეეძლო სათითაოდ აღეწერა სოფლის მაცხოვრებელნი, განემარტა, თუ როგორ გააქვთ თავი, როგორ დაიბადნენ, ისწავლეს თუ არა, ეყოლათ თუ არა შვილები. ამის ნაცვლად ის შეეცადა, გაეკეთებინა რაღაც იმისგან განსხვავებული, რაც სხვა მწერლებმა უკვე შესანიშნავად გააკეთეს. და, ამგვარად, მან მოახერხა, შეექმნა რაღაც უაღრესად ნოვატორული, რაღაც ისეთი, რაც შეცვლიდა იმ უამრავი მწერლის წერის მანერას, რომელნიც მის შემდეგ მოვიდოდნენ.

აისბერგის სურათ-ხატით ჰემინგუეიმ, საკუთარი სტილის გარდა, სრულყოფილად აღწერა თარგმნის ხელობაც: სიღრმეში ჩაყვინთვა, იმისთვის, რომ გამოიკვლიო წიგნ-აისბერგის შვიდი მერვედი, საიდანაც მკითხველი ბოლოს მხოლოდ წვერს დაინახავს, ზედაპირზე რომ ამოდის, და არა შესწავლის, კვლევა-ძიების, ეჭვებისა და მოფიქრება-გადაფიქრების ყველა იმ ნიუანსს, რომელთაც მიგვიყვანეს სიტყვამდე, საბოლოოდ რომ მოადგება ფურცელს.

„მოხუცი და ზღვის“ თარგმნისას მაშინვე შეხვდები – პირველ გვერდზე – იმ ფაქტის პირველ ნიშანს, რომ საჭირო იქნება შეხვიდე „ერთი მილის სიღრმე ზღვაში“, როგორც ეს ის ზღვაა, რომელშიც სანტიაგო თევზაობს. მოხუცი მეთევზის აღწერისას ჰემინგუეი წერს, რომ ლოყებზე მას «benevolent skin cancer»-ის~~„კანის კეთილმოსურნე კიბო“ (ინგლ.)~~ ყავისფერი ლაქები აქვს. ამ შემთხვევაში ინგლისური ენა იტალიურის ანალოგიურად იქცევა: კიბო შეიძლება (სასურველია) განისაზღვროს, როგორც «benign», „კეთილთვისებიანი“, მაგრამ მას «benevolent» ანუ „კეთილმოსურნე“ უწოდო, ანომალიაა, რომელიც მკითხველის ყურადღებას იქცევს. და, ბუნებრივია, მთარგმნელის ყურადღებასაც: რატომ გამოიყენა ჰემინგუეიმ სწორედ ეს სიტყვა? შეცდომაა? ძალზე დაუჯერებელია. მაშინ შეგნებული არჩევანია. მაგრამ რატომ? რა მხრივ შეიძლება იყოს კიბო კეთილმოსურნე? მხოლოდ მაშინ, როცა ამას მივხვდები, შევძლებ, ეს სიტყვა საქმის ცოდნით ვთარგმნო, შევძლებ, მივანიჭო მას იტალიური მნიშვნელობა, რომელიც ავტორის ნამდვილ ჩანაფიქრს დაიცავს, შევინარჩუნებ რა აისბერგის წვერქვეშ მნიშვნელობის მთელ მოცულობას, რომელიც ავტორმა ისურვა, სიტყვისთვის მიეცა.

გამოცანა რომ გამოვიცნო, ვცდილობ, ტექნოლოგიას მივენდო, მთარგმნელთა ახლა უკვე აუცილებელ დასაყრდენს, და Google Ngram-ის წყალობით აღმოვაჩენ, რომ, მართლაც, გასული საუკუნის შუა ხანებში ინგლისურ ენაში, ამ ორი სიტყვის გამოყენების მხრივ, ნაწილობრივი დაშრევება მოხდა. და მაინც, ვეუბნები თავს, არ შეიძლება საქმე კალმის არამართებულ შეცდომას ეხებოდეს – ერთ-ერთ იმათგანს, რომლებიც ხანდახან გვხვდება ჰემინგუეის ნაწარმოებებში. როგორც წესი, ეს შეცდომები მომდინარეობს გაუკონტროლებელი შემთხვევებიდან, და არა შეუსაბამოდ გამოყენებული, საბოლოო ჯამში ისეთი ბანალური სიტყვებიდან, როგორიცაა „კეთილთვისებიანი“, თანაც მეოცე საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი რომანის პირველ გვერდზე.

განვაგრძობ კვლევა-ძიებას. უფრო ღრმად შევდივარ. ჰემინგუეისეული კრიტიკის ოკეანეში ვეშვები – ტექსტების იმ რაოდენობაში, რომელიც ალბათ მწერალს შეაძრწუნებდა, მწერალს, რომელიც 1925 წლის 23 მაისის წერილში შერვუდ ანდერსონისადმი კრიტიკოსებს „ლიტერატურის საჭურისებს“ უწოდებდა. ჩემი დიდი შეცბუნების მიუხედავად, იმ ნაშრომებიდან, რომელთაც ვამოწმებ, არც ერთი არ ახსენებს სანტიაგოს უცნაურ „კეთილმოსურნე“ კიბოს, რომელიც მე, პირიქით, ძალზე მნიშვნელოვანი მეჩვენება – ისე, როგორცაა მოთავსებული სწორედ ამბის დასაწყისში. შესაძლებელია, რომ ეს ამოცანა არავის არასოდეს დაესახოს?

თანდათან, რაც ამაზე ვფიქრობ, ჩემს გონებაში გზას იკვალავს ვარაუდი, რომელიც სარწმუნო მეჩვენება, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ მას ამყარებს მოხუცის თითქმის ანიმისტური კავშირი ბუნებასთან: იქნებ კანზე ის ლაქები კეთილმოსურნე იმიტომ იყო, რომ მოხუცს მზის სხივებისგან იცავდნენ? აჰ, რა კარგია ცოცხალი ავტორის თარგმნა, რომელსაც ყოველთვის შეგიძლია, იმეილი მისწერო ამგვარი ეჭვების გასაფანტავად! მაგრამ ჰემინგუეისნაირი მწერლის შემთხვევაში ექსპერტები მრავლად ირევიან და, ამგვარად, ჩემი თეორიის შესამოწმებლად „ჰემინგუეის საზოგადოებას“ მივმართავ. ვიწყებ მიმოწერას ერთ უთავაზიანეს მკვლევართან, სიუზან ბიგელთან, რომელიც თავიდან ჩემსავით შეცბუნებული რჩება სანტიაგოს «benevolent cancer»-ზე მასალის ნაკლებობით. იგი საკითხს გატაცებით ეკიდება და წარმოვიდგენ, თუ როგორ იქექება ჰემინგუეიზე დაწერილი წიგნებით გადატვირთულ უზარმაზარ თაროებს შორის. ბოლოს ზეიმით მწერს: მან ახლახან გამოქვეყნებული ნარკვევი იპოვა, რომელიც ჩემს ვარაუდს ადასტურებს.

ამგვარად, სანტიაგოს თავისი კეთილმოსურნე კიბო ექნება იტალიურშიც, და მთარგმნელი შეძლებს, ერთხანს ისევ ამოყვინთოს ჰემინგუეისეული პროზის დაფარული სიღრმეებიდან და სული მოითქვას, სანამ მომდევნო აისბერგს შეხვდება.

– – –

Other
Languages

Italian

English

Georgian

Your
Tools

Close Language

Add Bookmark