Cavalli

Le narrazioni epiche, dalle nostre parti, erano come le zeppe che servivano a non far traballare il piano di lavoro della quotidianità, con sopra gli utensili di poco prezzo, che ognuno si trascinava dietro come i lunghi e logoranti inverni. Ed erano cavalli, malnutriti e decrepiti ma pur sempre cavalli, le prime creature ad aver animato la mia fantasia di bambina. Vedevo Ciko, un nostro vicino, montare ogni mattina il suo baio, aggiustarsi il cappello di lana grezza, lanciare un grido e sperdersi al galoppo fra le montagne. Erano gli unici esseri, il cavallo di Ciko e Ciko piegato sulla sua cavezza, capaci di sconfinare, di battere i sentieri del limite deciso dalle leggi della natura prima ancora che da quelle umane, e fiutare un’altra aria, un altro mondo velato allo sguardo comune. Bisognava fare una ventina di chilometri, smontare e continuare a salire a piedi per evitare che il cavallo precipitasse in un burrone, poi raggiungere un lago, verde in primavera e azzurro in estate, senza mai sapere come fosse in autunno o in inverno, dato che nessuno aveva mai osato affrontarlo in quei periodi dell’anno, e finalmente vedere la montagna decrescere come la coda di un drago in letargo e scorgere in lontananza le prime case degli altri, uomini sconosciuti, figli di altri dèi: i kabardi.

Non ho mai visto un kabardo in vita mia, e quando chiedevo a mio nonno se esistessero davvero e come fossero fatti, alzava le spalle: «Sono uomini di confine come noi, immagino». Il nonno, così come suo nonno, non aveva mai visto i kabardi invadere le nostre terre, ma diceva sempre che un giorno poteva succedere, che un giorno il drago della montagna poteva scuotersi, prosciugare il lago e spianare la strada ai figli degli altri dèi, che montavano i leggendari kabardouli, cavalli mille volte più forti e veloci dei nostri, e perciò bisognava essere sempre pronti. Così, con una certa enfasi, timore e risolutezza, venivano costruite alte torri di pietra – kabardi o no, nessuno doveva attraversare quelle terre come fossero valli aperte, perché ogni pezzo era assegnato a una divinità precisa, e nulla si riduceva alla sua espressione fisica: c’erano i fiumi, i canti che richiamavano questi fiumi, i morti le cui anime tornavano a casa una volta l’anno, e i vivi che, per non spaventarli, nascondevano alla loro vista armi e altri oggetti appuntiti.

Abbiamo perso la battaglia tempo fa, noi uomini di confine, prima ancora di essere consapevoli del significato di confine, di battaglia, di essere uomini di confine in battaglia. E Ciko, dove poteva andare in groppa al suo cavallo se non a rimirare i resti di ciò che non era mai stato, di un’epicità senza tempo e per questo sempre fuori tempo, di una vita di gesta mai vissute, del confine più arduo da oltrepassare ma anche più pallido, già vinto? Si vedono meglio dai bordi, le forme delle cose, e i cavalli kabardouli continuano a popolare i miei sogni più vividi che mai, e anche se abbiamo perso, anche se non ho mai visto un kabardo in vita mia, e dovesse la geografia in combutta con la storia scaraventarmi ancora più lontano, so per certo che quando ritornerò saranno lì ad aspettarmi, uomini di confine a difesa di qualcosa che mai fu: mio nonno, i suoi kabardi e i loro mirabolanti cavalli.

Guerra

Il mio popolo di montagna, così come chiama trota tutti i pesci, balene comprese, chiama zuffa tutti i tipi di scontri, dalla semplice discussione alla guerra, compresa la seconda guerra mondiale, la “grande zuffa”.

Questa storia della trota l’amava ripetere sempre mio padre, con il sorriso furbetto di chi la sa lunga, finché una volta, attorno a un tavolo, dopo qualche bicchiere di vino, un tizio conosciuto un paio d’ore prima gli disse: «Sono tutte balle. Certo che abbiamo altri nomi per gli altri pesci». «E quali?» chiese mio padre senza smettere di sorridere. «Come quali? Per esempio…» e disse il nome complicato di un pesce sconosciuto. «Sono nato e cresciuto qui», ribatté mio padre, «e non ho mai sentito nulla del genere». «Non vuol dire niente», gli disse l’altro, «o magari vuol dire che sei solo ignorante». Mio padre aveva già smesso di sorridere e si guardava attorno come chi la sa lunga anche in fatto di zuffe.

Così, quando ci raggiunse quella guerra, non dalla parte che suscitava i timori di mio nonno ma da tutt’altra, nessuno osò chiamarla zuffa. Forse perché era cambiata la lingua, forse erano cambiate le guerre. Si ricorreva per lo più alle immagini, descritte sommariamente o minuziosamente, a seconda della situazione, per indicare il periodo in cui “i profughi hanno camminato sulle montagne”, “cercammo di attraversare il fiume, ma l’altra sponda, invece di avvicinarsi, si allontanava sempre di più”, “sotto i vestiti qualcuno aveva ancora il pigiama”.

Le mie immagini sono soltanto tre, hanno dei bordi affilati, e qualche volta, di notte, a difese abbassate, mi scorrono davanti agli occhi come in uno stereoscopio inceppato, con una precisione quasi cinematografica, salvo i colori che di tutte le proprietà delle cose il tempo fa svanire per primi.

Prima immagine (l’unico colore è il giallo soffuso di una lampadina a basso voltaggio): mio padre torna a casa nel cuore della notte, è in preda all’ansia e con gesti affrettati nasconde il kalašnikov in fondo all’armadio. Si butta sul letto ancora vestito, mi bacia sulla guancia pungendomi con la barba e, passando il braccio sotto l’esile collo di mia madre, fissa il soffitto di assi di legno, e dice: «Ho chiuso. Non combatto più questa guerra».

Seconda immagine (il cielo è grigio): mio nonno, già vecchio e completamente cieco, s’incammina verso la panca del giardino dove il primo gelo ha già incrostato i cespugli e l’erba. Ha una specie di coppola in testa, un bastone di ferro in mano, e, quando sente i segnali d’allarme, il rombo di alcuni aerei che volano basso, d’un tratto si ferma e dice tra sé: «Meno male che sono cieco. Fossi anche sordo, dannazione, fossi anche sordo».

Terza immagine (forse una delle due porta un maglione rosso): mia madre viene a sapere che un suo cugino, giovane padre di tre figli, è morto a seguito dell’esplosione di un televisore. Si trova in quel momento a casa nostra una vicina, un’anziana dai lineamenti duri e spigolosi, che dice a mia madre: «Che morte è mai questa? Almeno fosse caduto in guerra». Minuta, scossa da singhiozzi, mia madre solleva lo sguardo, e nei suoi occhi vedo per la prima volta un odio grande per questa donna o per qualcosa che sta dietro le sue parole.

Città straniera

Non capiva dove si trovasse: apriva una porta e ce n’era un’altra, apriva anche quella e ce n’era un’altra ancora. Poi, finalmente, balzò dal letto e, affannata e stremata, scorse una striscia di mare oltre la finestra. Si ricordò delle parole di sua madre, la notte prima della partenza, in una stanza rischiarata da una lampada a cherosene: «Non sarà così buio lì, vedrai». Era vero, non si sarebbe detta buia, quella stanza, ma una pioggia quasi orizzontale picchiava sul vetro, a distesa, e incupiva il riquadro della finestra.

Una donna dai capelli biondi e i vestiti eleganti spezzò una tavoletta di cioccolato prima in due parti, poi, metodicamente, ciascuna di esse in altre due, più piccole, e, tenendole con attenzione sulla carta stagnola, le porse con premura e quasi affetto alla bambina rannicchiata in un angolo del divano. Quest’ultima, timida e titubante, non sapendo dire nella lingua della donna nemmeno le semplici parole per ringraziarla, stava per prenderne un pezzo, guardando prima lei, poi il cioccolato, ma d’un tratto qualcosa la trattenne, con il braccio fermo a mezz’aria; stette così un attimo, dopodiché scoppiò a piangere.

Più tardi, un uomo, il marito della signora elegante, le fece fare un giro sul lungomare a bordo della sua macchina rossa. Le comprò un gelato in un chiosco verniciato di colori sgargianti e le fece osservare, puntando l’indice, una barca bianca che lentamente prendeva il largo; il rumore della vela che gonfiandosi schioccava veniva portato dal vento fino al piccolo molo dove stavano loro, l’uomo alto e la bambina magra con in mano un cono che si stava sciogliendo. Tornati in macchina, rimasero in silenzio per tutta la durata del viaggio, e una volta davanti casa – gialla con una tettoia di legno marrone e una buganvillea rigogliosa a un lato del recinto –, l’uomo tolse le chiavi dall’accensione, le agitò in aria facendole tintinnare e, scandendo bene le sillabe, disse alla bambina: «Chia-vi. Queste sono le chiavi». Lei, per la prima volta, atteggiò il viso a un sorriso, poi tese il braccio e indicò la striscia blu che campeggiava a metà esatta del parabrezza. L’uomo, visibilmente sollevato, disse: «Ah, quello. È il mare. Ma-re».

Parole

Ho imparato a leggere per poter raccontare a mio nonno nuove storie, visto che le sue si stavano esaurendo (il primo libro che gli ho letto parlava di un uomo grosso con un solo braccio che andava a cercare suo fratello in una città sperduta della Siberia). Leggevo per lui e, forse, molti anni dopo, fu sempre per lui che cominciai a scrivere. E oggi, come il mordente che certifica tra me e il mondo una certa distanza ma al contempo facilita il posarsi su di me della pesante mano di vernice della vita, le parole si trasformano in calchi, impronte, profili orografici, e penso che un uomo si giudichi da questo, dalla sua presa sulle parole, da come reagisce davanti alla storia di un tizio che va in cerca di suo fratello in mezzo alla neve.

Non ho il terrore della pagina bianca, è quella già scritta la fonte dei miei timori. Prenderei ogni frase da me tracciata e la riscriverei fino ai limiti estremi del tempo, non esitando anche ad andare oltre, perché è sempre lo sconfinare, lo sguardo del dopo che m’interessa, sia in un libro che, riletto, è un altro libro, sia in una bevuta tra amici che assume un senso quando non si è più amici o lo si è più di prima.Una pagina bianca è muta come sono mute le persone per le quali le parole non contano nulla o, al contrario, contano troppo, il che spesso è la stessa cosa, perché in entrambi i casi non si ha l’audacia di legarsi a loro, come nelle peggiori storie d’amore che sono quelle non vissute. Io alle parole mi sono sempre avvinghiata: ogni mio giorno tende a essere giustificato solo da qualche parola, ogni punto a chiusura di un capitolo è memoria della differenza tra ciò che avrei voluto scrivere e ciò che in effetti ho scritto, ma, in compenso, ogni mia notte trabocca di storie raccontate da mio nonno o dal vecchio Ciko che va sulle montagne a caccia di stambecchi. Così, ogni mattina, io stendo e asciugo queste storie e ricamo la superficie di ciò che mi ritrovo tra le mani, che sia la carta o il semplice velo del quotidiano, e anche se vedo strapiombi di possibili ripensamenti, qualcosa o qualcuno che sta dietro alle parole che nascono di notte mi dice che al mattino l’unica cosa da fare è spingerle sul proscenio come attricette principianti e riscuotere l’obolo dei loro errori, ma anche qualche sprazzo di piacere.

Una volta ho sognato che volevo dire qualcosa, ero tesa e concentrata, ma non riuscivo a pronunciare la parola esatta che doveva essere detta, e mi dibattevo, lottavo, mi si gonfiavano le vene sul collo, ed è stato come se fosse morto mio nonno o fosse giunta la notizia di Ciko non più rientrato dalla caccia.

È sempre il dopo che mi preme, ma è un dopo che è legato a un qualcosa che non si sa quando è cominciato, chi fu il primo, davanti a un fuoco, a raccontare una storia o a incidere una superficie, per poi pentirsene, pensando che avrebbe potuto farlo meglio o non farlo affatto, ma l’indomani lo rifece, e qualcuno dei più giovani quella notte sognò e qualche tempo dopo seguì le sue orme. Così io, non so altro che seguire, e pentirmene, poi udire una voce fioca e lontana come attraverso il deserto o la pioggia, e proseguire. Fino a quando le mie notti finiranno come accadde a mio nonno che non ebbe più nulla da raccontarmi, e alla fine mi cantò una melodia senza più parole.

Morì quando io, lontana, scrivevo le sue storie in una lingua non sua. Qualche giorno prima gli avevo parlato al telefono e chiedendogli del recente malore per cui era svenuto, mi aveva detto: «Vi vedevo tutti, seduti attorno al tavolo, stavate bene ed eravate allegri, poi mi sono accorto che diventavate piccoli, e anche la stanza rimpiccioliva sempre di più, o forse ero io che mi allontanavo, non distinguevo più i vostri volti, e ho pensato che quella forse era la fine, ma, grazie a Dio, non è stato così».

Pferde

Bei uns dienten epische Erzählungen gleichsam als Keile für die Arbeitsfläche des Alltags, damit diese – mit all dem billigen Werkzeug darauf, das uns begleitete wie die langen, zermürbenden Winter – nicht ins Wackeln geriet. Die ersten Geschöpfe, die meine kindliche Fantasie beflügelt haben, waren Pferde, altersschwache Mähren zwar, aber nichtdestotrotz Pferde. Jeden Morgen sah ich, wie unser Nachbar Tschiko auf seinen Braunen stieg, den rohwollenen Hut zurechtrückte, einen Schrei ausstieß und im Galopp in den Bergen verschwand. Die beiden, Tschikos Pferd und, über das Halfter gebeugt, Tschiko selbst, waren die einzigen Wesen, die eine weniger von den Gesetzen der Menschen als vielmehr von jenen der Natur diktierte Grenze zu überqueren und die Luft einer dem gewöhnlichen Blick verborgenen Welt zu schnuppern vermochten. Man musste etwa zwanzig Kilometer reiten, dann vom Pferd steigen, damit es nicht in einen Abgrund stürzte, und zu Fuß weiter bergauf gehen, bis man einen See erreichte, der im Frühling grün und im Sommer blau war, ohne dass man je erfahren hätte, wie er im Herbst oder im Winter aussah, weil sich in diesen Jahreszeiten noch nie jemand dorthin gewagt hatte, und danach flachte der Berg wieder ab, ähnlich dem Schwanz eines Drachen im Winterschlaf, und man erblickte in der Ferne die ersten Häuser unbekannter Menschen, der Anderen, der Söhne und Töchter anderer Götter – der Kabardiner.

Ich habe noch nie einen Kabardiner zu Gesicht bekommen, und wenn ich meinen Großvater fragte, ob sie wirklich existierten und wie sie aussahen, hob er die Schultern: «Ich nehme an, sie sind Grenzbewohner wie wir.» Mein Großvater hatte ebensowenig wie sein Großvater je einen Einfall der Kabardiner bei uns erlebt, aber er sagte immer, dass es eines Tages auch so weit kommen könnte, dass sich der Drache des Berges eines Tages schütteln, den See leer trinken und den Söhnen und Töchtern der anderen Götter auf ihren legendären, tausendmal stärkeren und schnelleren Kabardinerpferde den Weg ebnen könnte, und deswegen müsse man immer in Bereitschaft sein. Aus diesem Grund hatte man mit einer gewissen Nachdrücklichkeit, so ängstlich wie entschlossen, hohe, steinerne Türme gebaut – ob Kabardiner oder nicht, keiner durfte unsere Region durchqueren, als wären die Täler frei zugänglich, denn jedes Element war einer bestimmten Gottheit zugeordnet, nichts auf seine physische Erscheinung beschränkt: Da waren die Flüsse, die Lieder, die diese Flüsse heraufbeschworen, die Toten, deren Seelen einmal im Jahr nach Hause zurückkehrten, und die Lebenden, die, um sie nicht zu erschrecken, bei ihrem Anblick Waffen und andere scharfe Gegenstände versteckten.

Vor einiger Zeit haben wir den Kampf verloren, wir Grenzbewohner, noch bevor die Bedeutung von Grenze, Kampf und Grenzbewohner uns überhaupt bewusst war. Und Tschiko, wohin sonst hätte er auf seinem Pferd denn reiten sollen, wenn nicht zu den Überresten dessen, was nie gewesen war, um diese zu bewundern? Zu den Überresten einer zeitlosen und daher immer außerhalb der Zeit angesiedelten Großen Erzählung, eines nie gelebten Lebens, den Überresten jener am beschwerlichsten zu überwindenden, aber auch blassesten, bereits bezwungenen Grenze. Vom Rand aus erkennt man die Formen der Dinge besser, und die Kabardinerpferde, lebendiger denn je, bevölkern nach wie vor meine Träume. Auch wenn wir verloren haben, wenn ich noch nie einen Kabardiner gesehen habe: F,alls die Geografie mich in vereinten Kräften mit der Geschichte noch weiter weg schleudern sollte, weiß ich doch ganz sicher, dass sie mich bei meiner Rückkehr dort erwarten werden, die Grenzbewohner, die etwas verteidigen, was nie war. Mein Großvater mit seinen Kabardinern und ihren phänomenalen Pferden.

Krieg

So wie mein Bergvolk jeden Fisch, auch die Wale, Forelle nennt, nennt es jede Art von Zusammenstoß, vom simplen Wortwechsel bis zum Krieg, Rauferei, auch den Zweiten Weltkrieg, die «große Rauferei».

Mein Vater liebte es, diese Geschichte mit der Forelle immer wieder mit dem pfiffigen Lächeln eines Menschen zum Besten zu geben, der Bescheid weiß, bis einmal in einer fröhlichen Runde ein Kerl, den er erst ein paar Stunden zuvor kennengelernt hatte, zu ihm sagte: «Das ist reiner Humbug. Natürlich haben wir für die anderen Fische andere Namen.» «Und zwar?», fragte mein Vater, weiter lächelnd. «Und zwar …» Als Beispiel nannte er den komplizierten Namen eines unbekannten Fischs. «Ich bin hier geboren und aufgewachsen», antwortete mein Vater, «und habe dergleichen nie gehört.» «Das bedeutet nichts», sagte der andere, «oder vielleicht bedeutet es, dass du einfach keine Ahnung hast.» Das Lächeln war meinem Vater bereits vergangen, und er blickte in die Runde wie jemand, der auch in Sachen Raufereien Bescheid weiß.

Als uns dann dieser Krieg erreichte, nicht aus jener Richtung allerdings, die Großvaters Ängste weckte, sondern aus einer ganz anderen, traute sich niemand, ihn Rauferei zu nennen. Vielleicht weil die Sprache sich verändert hatte, vielleicht weil die Kriege sich verändert hatten. Meistens griff man auf je nach Situation nur angedeutete oder detailliert beschriebene Bilder zurück, wenn man sich auf die Zeit beziehen wollte, als «die Flüchtlinge über die Berge gingen», «wir den Fluss zu überqueren versuchten, aber das andere Ufer, statt näherzukommen, sich immer weiter entfernte», «manche unter den Kleidern noch den Schlafanzug trugen».

Meine Bilder sind nur drei an der Zahl, ihre Ränder sind scharf und sie erscheinen mir nachts, bei schwächerer Gegenwehr, manchmal vor den Augen wie in einem stockenden Stereoskop, mit einer beinahe filmischen Präzision, wenn man von den Farben absieht, die die Zeit von allen Eigenschaften der Dinge als erste verschwinden lässt.

Erstes Bild (einzige Farbe ist das gedämpfte Gelb einer schwachen Glühbirne): Mein Vater kehrt mitten in der Nacht von Furcht gepackt nach Hause zurück und versteckt die Kalaschnikow hastig zuhinterst im Schrank. Wirft sich dann, noch angezogen, auf das Bett, gibt mir einen Kuss auf die Wange und sticht mich dabei mit dem Bart, schiebt den Arm unter den zarten Hals meiner Mutter, starrt an die Bretterdecke und sagt: «Schluss und aus. In diesem Krieg kämpfe ich nicht mehr.»

Zweites Bild (der Himmel ist grau): Mein Großvater, alt und vollständig erblindet, steuert auf die Sitzbank im Garten zu, wo der erste Frost Büsche und Gras schon mit einer Kruste überzogen hat. Er trägt eine Art Coppola und hält einen Eisenstab in der Hand, und als er die Warnsignale hört, das Dröhnen tief fliegender Flugzeuge, bleibt er abrupt stehen und sagt zu sich selbst: «Zum Glück bin ich blind. Wäre ich doch nur auch taub, zum Teufel, wäre ich nur auch taub.»

Drittes Bild (möglicherweise trägt eine der beiden einen roten Pullover): Meine Mutter erfährt, dass einer ihrer Cousins, ein junger, dreifacher Familienvater, bei der Explosion eines Fernsehers gestorben ist. Eine Nachbarin ist gerade bei uns, eine alte Frau mit harten, kantigen Gesichtszügen, die zu meiner Mutter sagt: «Was soll denn das für ein Tod sein? Wäre er wenigstens im Krieg gefallen.» Von Schluchzern geschüttelt, hebt meine zierliche Mutter den Blick, und ich sehe in ihren Augen zum ersten Mal großen Hass auf diese Frau oder etwas, das hinter ihren Worten steckt.

Fremde Stadt

Sie verstand nicht, wo sie war: Wenn sie die Tür öffnete, kam dahinter noch eine, sie öffnete auch diese und dahinter kam nochmals eine. Schließlich sprang sie verängstigt und erschöpft aus dem Bett und sah durch das Fenster einen Streifen Meer. Sie erinnerte sich an die Worte ihrer Mutter in der Nacht vor der Abreise, in einem Zimmer, das von einer Petroleumlampe erhellt wurde: «Du wirst sehen, dort ist es nicht so dunkel.» Das stimmte, als dunkel hätte man das Zimmer nicht bezeichnet, aber ein beinahe horizontaler Regen prasselte unaufhörlich gegen die Scheibe, sodass das Rechteck des Fensters düster war.

Eine blonde, elegant gekleidete Dame brach eine Tafel Schokolade zuerst in zwei Stücke und diese systematisch noch einmal in je zwei kleinere, legte sie behutsam auf das Stanniolpapier und hielt sie fürsorglich und beinahe liebevoll dem Mädchen hin, das in einer Ecke des Sofas kauerte. Das schüchterne, unsichere Mädchen, das sich in der Sprache der Frau nicht einmal bedanken konnte, sah zuerst sie an, dann die Schokolade, und wollte gerade ein Stück nehmen, als es sich plötzlich anders besann. Einen Augenblick lang verharrte es reglos mit ausgestrecktem Arm und brach dann in Tränen aus.

Später fuhr ein Mann, der Gatte der eleganten Dame, das Mädchen in seinem roten Auto an der Strandpromenade spazieren. Er kaufte ihm ein Eis an einem grellbunt bemalten Kiosk und zeigte ihm, mit dem Finger darauf deutend, ein weißes Boot, das gemächlich in See stach. Das Geräusch des Segels, das sich knatternd blähte, wurde vom Wind bis zu der kleinen Mole getragen, wo die beiden standen – der große Mann und das magere Mädchen mit dem tropfenden Waffeleis in der Hand. Zurück im Auto schwiegen sie während der ganzen Fahrt, und als sie vor dem Haus angekommen waren – gelb mit einem Vordach aus braunem Holz, auf einer Seite des Zauns eine üppige Bougainvillea –, nahm der Mann die Schlüssel aus dem Zündschloss, ließ sie in der Luft klimpern und sagte, jede Silbe betonend: «Schlüs-sel. Das sind Schlüs-sel.» Zum ersten Mal verzog das Mädchen das Gesicht zu einem Lächeln. Es streckte den Arm aus und zeigte auf den blauen Streifen exakt in der Mitte der Windschutzscheibe. Sichtlich erleichtert sagte der Mann: «Das? Das ist das Meer. Meer.»

Wörter

Ich habe lesen gelernt, um meinem Großvater neue Geschichten erzählen zu können, da seine sich langsam erschöpften (im ersten Buch, das ich ihm vorlas, ging es um einen dicken, einarmigen Mann, der in einer abgelegenen Stadt in Sibirien nach seinem Bruder sucht). Für ihn las ich, und viele Jahre später begann ich vielleicht ebenfalls für ihn zu schreiben. Aus den Wörtern – die wie ein Beizmittel für eine gewisse Distanz zwischen mir und der Welt sorgen, gleichzeitig aber auch die dicke Farbschicht des Lebens besser an mir haften lassen – werden heute Abdrücke, Spuren, Höhenprofile, und ich denke, dass man einen Menschen danach beurteilt, wie die Wörter auf ihn wirken, wie er auf die Geschichte eines Mannes reagiert, der im Schnee nach seinem Bruder sucht.

Vor dem leeren Blatt fürchte ich mich nicht, meine Ängste rühren von der schon beschriebenen Seite her. Ich könnte jeden Satz von mir nehmen und ihn bis zur äußersten Zeitgrenze immer wieder umformulieren, und ohne Weiteres auch über dieselbe hinaus, denn mich interessiert – sowohl bei einem Buch, das bei nochmaliger Lektüre zu einem anderen Buch wird, als auch bei einem Trinkgelage unter Freunden, das dann einen besonderen Sinn erhält, wenn man nicht mehr oder aber enger als zuvor befreundet ist – immer der Schritt über die Grenze hinaus, der Blick zurück. Ein leeres Blatt ist ebenso stumm, wie jene Menschen es sind, denen Wörter unwichtig oder im Gegenteil allzu wichtig sind, was oft das Gleiche bedeutet, denn in beiden Fällen fehlt es an der Kühnheit, sich an sie zu binden, wie in den schlechtesten Liebesgeschichten, nämlich den nicht zustande gekommenen. Ich für meinen Teil habe mich immeran Wörter geklammert: Die Tage neigen dazu, nur durch eine gewisse Anzahl Wörter ihre Berechtigung zu erhalten, jeder Punkt am Ende eines Kapitels ist eine Erinnerung an den Unterschied zwischen dem, was ich hätte schreiben wollen, und dem, was ich tatsächlich geschrieben habe, dafür jedoch fließt jede Nacht förmlich über von den Geschichten, die mir mein Großvater oder der alte Tschiko erzählten, der in die Berge auf Steinbockjagd ging. Allmorgendlich hänge ich diese Geschichten zum Trocknen auf und schmücke die Oberfläche dessen, was mir zwischen die Finger gerät, sei es Papier, sei es der schlichte Schleier des Alltags. Und obwohl ich ganze Abgründe möglicher Meinungsänderungen vor mir sehe, sagt mir etwas oder jemand hinter diesen nachts entstehenden Wörtern, dass es am Morgen nur eines zu tun gibt, nämlich sie wie junge Theaterdebütantinnen ganz nach vorne auf die Bühne zu schieben und dafür zwar den Obolus ihrer Fehler einzukassieren, aber auch einige Augenblicke des Vergnügens.

Einmal träumte ich, ich wollte etwas sagen, brächte das treffende Wort jedoch nicht hervor. Ich war angespannt und konzentriert, rang und kämpfte mit mir, meine Halsadern schwollen an, und es war, als wäre mein Großvater gestorben oder hätte ich erfahren, dass Tschiko nicht mehr von der Jagd zurückgekehrt war. Mich beschäftigt immer das Nachher, aber es ist ein Nachher, das mit etwas verknüpft ist, dessen Beginn man nicht kennt, man weiß nicht, wer als Erster eine Geschichte am Feuer erzählt oder eine Oberfläche bearbeitet hat, um dies danach zu bereuen, weil er es hätte besser machen können oder besser nicht getan hätte, es am nächsten Tag aber dennoch wieder tat, und dann träumte jemand von den Jüngeren in jener Nacht davon und trat einige Zeit später in seine Fußstapfen. So auch ich, ich kann immer nur in Fußstapfen treten und es bereuen, und dann vernehme ich wie durch die Wüste oder den Regen eine ferne, schwache Stimme und mache weiter. Bis die Nächte aufhören werden, wie es meinem Großvater passiert ist, der mir nichts mehr zu erzählen hatte und mir schließlich nur noch eine Melodie ohne Wörter vorsang.

Er starb, als ich, weit fort von ihm, seine Geschichten in einer ihm fremden Sprache aufschrieb. Ein paar Tage zuvor hatten wir noch telefoniert, und als ich mich nach seinem Schwächeanfall erkundigte, der ihn unlängst hatte ohnmächtig werden lassen, sagte er: «Ich habe euch alle an einem Tisch gesehen, es ging euch gut und ihr wart fröhlich, dann habe ich plötzlich gemerkt, dass ihr immer kleiner wurdet, und auch das Zimmer wurde immer kleiner, oder vielleicht war es so, dass ich mich von euch entfernte, ich konnte eure Gesichter nicht mehr erkennen und dachte, vielleicht sei mein Ende gekommen, aber Gott sei Dank war das nicht der Fall.»

ცხენები

საგმირო ამბავთა თხრობა, ჩვენს მხარეში, იმ ნაფოტს ჰგავდა, რომელსაც ჩვენი ყოველდღიურობის სამუშაო მაგიდის ფეხს შეუყენებდნენ ხოლმე, რომ არ ეყანყალა, დაზგაზე კი იაფფასიანი ხელსაწყოები ელაგა, რომელთაც ყველა თან დაათრევდა, როგორც დაუსრულებელ და მომქანცველ ზამთრებს. და ჩემს ბავშვურ ფანტაზიაში სხვაზე ადრე ჩასახლებული არსებები ცხენები იყო, მშიერი და დავრდომილი, მაგრამ მაინც ცხენები. ვხედავდი ხოლმე, ყოველ დილით როგორ მოახტებოდა თავის ქურანს ჩიკო, ჩვენი მეზობელი, უხეში შალის ქუდს შეისწორებდა, ერთს დასჭყივლებდა და თქარუნით მიეფარებოდა თვალს მთებს იქით. ერთ არსებად იქცეოდნენ, ჩიკოს ცხენი და ცხენის სადავეებს ჩაფრენილი ჩიკო. მათ შეეძლოთ, ადამიანზე ადრე ბუნების მიერ დადგენილი კანონის საზღვრებს გასცდენოდნენ, ექროლათ და სხვა ჰაერის, ადამიანის თვალისგან დაფარული სხვა სამყაროს სუნი ეკრათ. ოციოდე კილომეტრი უნდა გაევლო, ჩამომხდარიყო და ფეხით შედგომოდა აღმართს, თორემ შეიძლებოდა, ცხენი უფსკრულში გადაჩეხილიყო. მერე ტბამდე უნდა მიეღწია გაზაფხულზე – მწვანე, ზაფხულში კი ცისფერ ტბამდე, რომელზეც ვერავინ გეტყოდათ, რა ფერი იყო შემოდგომაზე ან ზამთარში – ვერავის გაებედა წელიწადის ამ დროს იქამდე მისვლა – ბოლოს კი მთა უნდა დაენახა, საღათას ძილში ჩაძირული გველეშაპის კუდივით გაწვრილებული, და შორს, სხვათა, უცნობთა, სხვა ღვთაებათა შვილების – ყაბარდოელთა სახლები დაელანდა.

ყაბარდოელი ჩემს დღეში არ მინახავს და როდესაც პაპაჩემს ვეკითხებოდი, მართლა არსებობდნენ თუ არა, ან როგორი იყვნენ, მხრებს იჩეჩავდა: “ჩვენსავით საზღვრისპირა ხალხია, მე მგონი”. პაპაჩემი, ისევე როგორც პაპამისი, არასდროს მოსწრებია, ყაბარდოელები შემოგვსეოდნენ, მაგრამ სულ იმას ამბობდა, შეიძლება ერთ დღეს ასეც მოხდესო, შეიძლება ერთ დღეს მთის გველეშაპმა გაიღვიძოს, ტბა ამოხაპოს და ჩვენსაზე ათასჯერ უფრო ღონიერ და სწრაფ, ყაბარდოულ საარაკო ცხენებზე ამხედრებულ სხვა ღმერთთა შვილებს გზა გაუკვალოს ჩვენი მიწისკენო. ამიტომ მუდამ მზად უნდა ვყოფილიყავით. ასე რომ, ერთგვარი გატაცებით, შიშნარევი მოკრძალებით და მტკიცედ, აშენებდნენ და აშენებდნენ ქვის კოშკებს – ყაბარდოელი იქნებოდა თუ სხვა ვინმე, არავის უნდა გაევლო ამ მიწებზე, თითქოს ღია ხეობები ყოფილიყო, რადგან აქ ყოველი გოჯი რომელიმე ღვთაებას ეკუთვნოდა და არაფერს ჰქონდა მხოლოდ ფიზიკური სახე: მდინარეები იქნებოდა თუ სიმღერები, ამ მდინარეებს რომ ეხმიანებოდნენ; მკვდრები, რომელთა სულები წელიწადში ერთხელ შინ ბრუნდებოდნენ, და ცოცხლები, რომლებიც იარაღს და ყოველნაირ წვეტიან ნივთს მალავდნენ, სულებს რომ არ შეშინებოდათ.

ბრძოლა დიდი ხნის წინ წავაგეთ, ჩვენ, საზღვრისპირა ხალხმა, უფრო ადრე, ვიდრე საზღვრის, ბრძოლის, ბრძოლაში ჩაბმული საზღვრისპირა ხალხის მნიშვნელობას კარგად გავიაზრებდით. და ცხენის ზურგზე გაკრული ჩიკო სხვაგან სად წავიდოდა, თუ არა იმ საგმირო ამბავთა საჭვრეტად, რომელიც არასდროს მომხდარა, იმ ეპოსისა, რომელიც დროის ჩარჩოში ვერ თავსდება და ამიტომ მუდამ დროის მიღმაა, იმ სიქველეთა საცქერლად, რომელიც არასდროს გადახდენია თავს, ყველაზე რთულად გადასაკვეთ, მაგრამ თან გაფერმკრთალებულ, უკვე დაძლეულ საზღვართად შესაჭიდებლად. თუ განაპირდები, უკეთ დაინახავ საგანთა ფორმებს. ყაბარდოული ცხენებიც ძველებურად ავსებენ ჩემს კიდევ უფრო მშფოთვარე სიზმრებს, და მიუხედავად დამარცხებისა, მიუხედავად იმისა, რომ ყაბარდოელი ჩემს დღეში არ მინახავს, ზუსტად ვიცი – უფრო შორსაც რომ მომისროლოს გეოგრაფიის და ისტორიის საერთო ზრახვებმა – ერთ დღესაც შინ დაბრუნებულს, იქვე დამხვდებიან მომლოდინე საზღვრისპირა ადამიანები, არარსებული რაღაცის მოდარაჯენი: პაპაჩემი, მისი ყაბარდოელები და ყაბარდოული განსაცვიფრებელი ბედაურები.

ომი

ჩემებისთვის, მთის ხალხისთვის, რომელიც ყველანაირ თევზს, ვეშაპის ჩათვლით, კალმახს ეძახის, ყველანაირი დაპირისპირება – ჩხუბია, უბრალო კამათიდან დაწყებული, მეორე მსოფლიო ომის – “დიდი ჩხუბის” ჩათვლით.

მამაჩემს უყვარდა კალმახის ამბის მოყოლა, მცოდნე კაცის ეშმაკური ღიმილით, სანამ ერთ დღეს, ორიოდე საათის გაცნობილმა ვიღაც ტიპმა, რამდენიმე ჭიქა ღვინის მერე არ გამოუცხადა: “ეგ ყველაფერი სისულელეა. სხვა სახელები დიახაც გვაქვს სხვა თევზებისთვის”. “აბა, რომელი?” ჰკითხა მამამ ღიმილით. “როგორ თუ რომელი? მაგალითად …” და თქვა რომელიღაც უცნობი თევზის რაღაც რთული სახელი. “აქ დავიბადე და გავიზარდე”, შეეპასუხა მამა, “მაგრამ მსგავსი არაფერი გამიგონია”. “ეგ არაფერს ნიშნავს”, უთხრა იმან, “ან შეიძლება იმას ნიშნავს, რომ უვიცი ხარ და სხვა არაფერი. მამა აღარ იღიმებოდა და იმ კაცივით ატრიალებდა თვალებს, რომელსაც მუშტი-კრივისაც ბევრი გაეგება.

ასე რომ, როდესაც იმ ომმა მოგვისწრო, არა იქიდან, საიდანაც პაპაჩემს ეშინოდა, არამედ სულ სხვა მხრიდან, ვეღარავინ გაბედა მისთვის ჩხუბი დაეძახა. შეიძლება იმიტომაც, რომ ენა შეიცვალა, ან იქნებ ომები შეიცვალა. უფრო ხშირად, სიტუაციების მიხედვით, სურათს იშველიებდნენ, ზოგად ან დაწვრილებით აღწერას, იმ პერიოდის აღსანიშნად, როდესაც “ლტოლვილებმა მთა-მთა იარეს”, “ჩვენ ვცადეთ მდინარეში გავსულიყავით, მაგრამ მეორე ნაპირი, მოახლოების მაგივრად, სულ უფრო შორს იწევდა”, “ტანსაცმლის ქვეშ ზოგს ჯერ კიდევ პიჟამო ეცვა”.

მე მხოლოდ სამ სურათს ვხედავ, ალესილი მჭრელი კიდეები აქვთ, და ზოგჯერ, ღამით, როდესაც თავდაცვის მექანიზმი მიდუნდება, თვალწინ ჩამივლის, გაჭედილი სტერეოსკოპივით, თითქმის კინემატოგრაფიული სიზუსტით, ოღონდ ეგაა, ფერების გარეშეა, რადგან დრო, პირველ რიგში, საგანთა ფერს არ ინდობს.

პირველი სურათი (ერთადერთი ფერი დაბალვოლტიანი ნათურის მკრთალი ყვითელია): მამაჩემი შინ ბრუნდება, შუაღამეა, შფოთავს, სწრაფი მოძრაობით კარადაში მალავს “კალაშნიკოვს”. ჩაცმული ვარდება საწოლზე, ლოყაზე მკოცნის და წვერით მჩხვლეტს, დედას წვრილი კისრის ქვეშ მკლავს ამოსდებს და ამბობს: “მორჩა. მე ამ ომში აღარ ვიომებ”.

მეორე სურათი (ცა ნაცრისფერია): პაპა, უკვე მოხუცი და სრულიად ბრმა, ბაღის სკამისკენ მიიწევს. პირველმა ყინვამ უკვე დააზრო ბაღის ბუჩქები და ბალახი. კეპიანი ქუდი ახურავს, რკინის ჯოხს ეყრდნობა, კარგად ესმის განგაშის სიგნალი, თითმფრინავებს გუგუნიც, დაბალზე რომ დაფრინავენ, და უცებ ამბობს: “კიდევ კარგი, ბრმა ვარ. ნეტავ ყრუც ვიყო, ჯანდაბა, ნეტავ ყრუც ვიყო”.

მესამე სურათი (მგონი ერთ მათგანს წითელი ჯემპრი აცვია): დედაჩემმა შეიტყო, რომ მის ბიძაშვილს, სამი შვილის მამას, ტელევიზორი აუფეთქდა და დაიღუპა. ამ დროს ჩვენთან მეზობელია სტუმრად, მკაცრ და წაწვეტებულ ნაკვთებიანი ქალი, რომელიც დედაჩემს ეუბნება: “ეს რა სიკვდილია? ომში მაინც დაცემულიყო”. სიფრიფანა და ტირილით აცახცახებული დედა თავს სწევს, უყურებს – მის თვალებში პირველად ვხედავ დიდ სიძულვილს ამ ქალის მიმართ, ან რაღაც იმის მიმართ, რაც მისი სიტყვების უკან დგას.

უცხო ქალაქი

ვერ გაეგო, სად იმყოფებოდა. აღებდა ერთ კარს და მეორე კარი ხვდებოდა, მასაც აღებდა და მესამე ეფეთებოდა. ბოლოს, საწოლიდან წამოხტა. აქოშინებული და დაქანცული ფანჯრის გარეთ ზღვის ვიწრო ზოლს მიაშტერდა. დედის სიტყვები გაახსენდა, გამგზავრების წინა ღამით, ნავთის ლამფით განათებულ ოთახში რომ ეუბნებოდა: “იქ ასე არ ებნელება, აი, ნახავ”. მართალია, იმ ოთახს ბნელი არ ეთქმოდა, მაგრამ წვიმა ხმაურით ლამის ჰორიზონტალურად ასხამდა მინაზე, ღონივრად, გადაუღებლად, და ფანჯარას ამუქებდა.

ქერათმიანმა და ელეგანტურად ჩაცმულმა ქალმა შოკოლადის ფილა გატეხა, ჯერ ორად, მერე, მეთოდურად, თითოეული მათგანიც ორ, უფრო პატარა ნატეხად; ფრთხილად დაიჭირა ვერცხლის ქაღალდი და მზრუნველად, თითქმის ალერსიანად გაუწოდა დივანის კუთხეში მიკუნჭულ გოგონას. მან კი მადლობის სათქმელი უბრალო სიტყვებიც არ იცოდა. მორცხვად და გაუბედავად დააპირა ნატეხის აღება: ჯერ ქალს შეხედა, მერე შოკოლადს, უცებ რაღაცამ შეაჩერა, ხელი ჰაერში გაუშეშდა, ერთი წამით ასე იყო, მერე გულამოსკვნით ატირდა.

მოგვიანებით, ერთმა კაცმა, ამ ქალის ქმარმა, წითელი მანქანით მოატარა ზღვის სანაპირო. ხასხასა ფერებით შეღებილ სანაყინეში ნაყინი უყიდა და თითით ანიშნა თეთრ აფრიან ნავზე, რომელიც ნელა მიცურავდა გაშლილ ზღვაში. აფრის ჭრიალის ხმა ნიავს მოჰქონდა ნავმისადგომამდე, სადაც ისინი იდგნენ, მაღალი კაცი და გამხდარი გოგონა, ხელში ნახევრად დამდნარი ნაყინის კონუსით. მანქანაში დაბრუნებულებს, ხმა აღარ ამოუღიათ, ჩუმად იმგზავრეს. სახლთან შეჩერდნენ, ყავისფერ სახურავიან ყვითელ სახლთან. ღობის გვერდით ბუგანვილი ყვაოდა. კაცმა მანქანის გასაღები გამოაძრო, ჰაერში გააქან-გამოაქანა, ააჩხრიალა და ბავშვს დამარცვლით, გარკვევით უთხრა: “გა-სა-ღე-ბი. ეს გასაღებია”. გოგონამ პირველად მიიღო იმ ადამიანის სახე, გაღიმებას რომ აპირებს, შემდეგ ხელი გაიშვირა ლურჯი ზოლისკენ, რომელიც საქარე მინის ზუსტად შუაზე გადიოდა. კაცმა, აშკარა შვებით, თქვა: “აჰ, ეგა. ეგ ზღვა-ა, ზღვა”.

სიტყვები

კითხვა იმიტომ ვისწავლე, რომ პაპასთვის ახალ-ახალი ისტორიები მომეყოლა, რაკი მას საკუთარი ისტორიები ნელ-ნელა შემოაკლდა. (პირველი წიგნი, რომელიც წავუკითხე, ერთ ახოვან, ცალხელა კაცზე იყო, ციმბირის მიყრუებულ ქალაქში ძმის საძებნელად რომ წავიდა). ვუკითხავდი ამბებს პაპას და ალბათ, მრავალი წლის მერე, სწორედ მის გამო დავიწყე წერა. დღეს კი, ფერსაჭერი მჟავის მსგავსად, რომელიც მე და სამყაროს თან გვყოფს და თან აადვილებს ცხოვრების ფერთა ჩემზე დაჭდევას, სიტყვები რელიეფურ ყალიბებად, ანაბეჭდებად, პროფილებად გარდაიქმნებიან, და ვფიქრობ, ადამიანი ამით ფასდება, იმით, თუ როგორ ეჭიდება იგი სიტყვებს, როგორ რეაგირებს თოვლში გადაკარგული ძმის საძებნელად წასული კაცის თავგადასავალზე.

თეთრი ფურცლის შიში არა მაქვს, უკვე დაწერილი ფურცელი მაფრთხობს. ჩემი ხელით გამოყვანილ ყოველ ფრაზას ავიღებდი და ხელახლა დავწერდი, დროის უკიდურეს საზღვრამდე ვიწვალებდი, ამ საზღვარსაც უყოყმანოდ გადავცდებოდი, რადგან ერთადერთი, რაც მაღელვებს, უსაზღვროების, “ამის იქით რა იქნებას” ჭვრეტაა, როგორც წიგნში, რომელსაც თუ კიდევ ერთხელ გადაიკითხავ, სულ სხვა წიგნია; ისევე მეგობრებთან დროსტარებაში, რომელსაც აზრი მაშინ ეძლევა, თუ მეგობრები უკვე აღარ ხართ, ან წინანდელზე უფრო მეტად ხართ. თეთრი ფურცელი მუნჯია იმ ხალხივით, ვისთვისაც სიტყვებს აზრი არა აქვს, ან, პირიქით, მეტისმეტი მნიშვნელობა აქვს, რაც ძალზე ხშირად ერთი და იგივეა. ამ ორსავე შემთხვევაში გაბედულება არ გყოფნის, სიტყვებში ჩაება, როგორც ყველაზე უარეს სასიყვარულო ისტორიებში. ყველაზე უარესი კი ის ისტორიებია, რომლებში ჩაბმაც ვერ გავბედეთ. მე კი სიტყვებს ვებღაუჭებოდი მუდმივად: ჩემი ყოველი დღის როგორღაც გამართლება სულ რამდენიმე სიტყვაა. ყოველი თავის ბოლოს დასმული წერტილი იმ სხვაობის ხსოვნაა, რაც მინდოდა დამეწერა და რაც რეალურად დავწერე. სამაგიეროდ, ჩემი ყოველი ღამე სავსეა პაპაჩემის ან ჯიხვებზე მონადირე ბებერი ჩიკოს მონაყოლი ამბებით. ყოველ დილით ვფენ და ვაშრობ ამ ისტორიებს და ვუქარგავ ზედაპირს, რაც ხელთ მივარდება, ქაღალდი იქნება თუ ყოველდღიურობის თეთრი ტილო. და თუმცა კარგად ვხედავ მოსალოდნელ სინანულსაც, ვიღაც ან რაღაც, ღამით შობილი სიტყვების უკან რომ დგას, მეუბნება, რომ ერთადერთი რაც მევალება, დილით ამ სიტყვების ავანსცენაზე გამოყვანაა, დამწყები მსახიობებივით, და მათი შეცდომებისა და თუნდაც სულ ერთი მისხალი სიხარულის საზღაურის ჯიბეში ჩადება.

ერთხელ მესიზმრა, თითქოს რაღაც უნდა მეთქვა, ვიძაბებოდი, მთელი მონდომებით ვცდილობდი, მაგრამ ვერ ვახერხებდი საჭირო სიტყვის ზუსტად წარმოთქმას. ვიბრძოდი, ვფართხალებდი, ყელის ძარღვები მებერებოდა, და ეს იმას ჰგავდა, თითქოს პაპა მოკვდა, ან ცნობა მოვიდა, ჩიკო ნადირობიდან აღარ დაბრუნებულაო.

ყოველთვის მხოლოდ ის მაინტერესებს, “შემდეგ” რა არის, მაგრამ ეს “შემდეგ” იმასთან არის დაკავშირებული, რომელიც არავინ იცის, როდის დაიწყო, ვინ იყო პირველი, რომელმაც ცეცხლის პირას ამბის მოყოლა წამოიწყო ან ბრტყელ ზედაპირზე სურათი ამოკაწრა და შემდეგ ინანა, რადგან იფიქრა, რომ უკეთაც შეეძლო, ან სულაც არ უნდა ექნა, მაგრამ მეორე დღეს ისევ იგივე გაიმეორა, და ვიღაცამ, უფრო ახალგაზრდამ, იმ ღამით სიზმარი ნახა და მოგვიანებით მის კვალს გაჰყვა. და აი, ასე, მე მხოლოდ ის შემიძლია, რომ კვალს მივყვე, ვინანო, შემდეგ, თითქოს უდაბნოდან ან წვიმის ხმაურში ჩემამდე მოღწეული სუსტი ხმა მომესმას, და გზა გავაგრძელო. ეს მანამ, სანამ ჩემი ღამეები პაპას ღამეებივით არ დასრულდება, როდესაც მას მოსაყოლი აღარაფერი ჰქონდა და უბრალო მელოდია წამიღიღინა, უსიტყვო სიმღერა.

გარდაიცვალა, როდესაც მე, შორ ქვეყანაში, მის ისტორიებს ვწერდი იმ ენაზე, რომელიც არ იყო მისი ენა. რამდენიმე დღით ადრე ტელეფონით ველაპარაკე, გულის წასვლაზე ვკითხე და მან მიპასუხა: “ყველა ერთად გნახეთ, მაგიდასთან ისხედით, ყველანი კარგად იყავით, მხიარულობდით, მერე შევამჩნიე, რომ პატარავდებოდით, ოთახიც პატარავდებოდა, ან შეიძლება მე გშორდებოდით, სახეებს ვეღარ ვარჩევდი და ვიფიქრე, ეს აღსასრულია-მეთქი, მაგრამ მადლობა ღმერთს, ასე არ მოხდა”.

Chevaux

Les récits épiques, dans nos contrées, étaient comme ces cales dont on se servait pour ne pas faire vaciller le plan de travail du quotidien, où s’entassent des outils bon marché que chacun traîne derrière soi comme de longs et harassants hivers. Des chevaux, ce furent des chevaux, certes mal nourris et décrépits, les premières créatures qui peuplèrent mon imagination de petite fille. Je voyais Ciko, un de nos voisins, monter tous les matins son cheval bai, arranger son chapeau de grosse laine, lancer un cri puis se perdre au galop dans les montagnes. Le cheval de Ciko et Ciko courbé sur le licou étaient les seuls êtres à même de franchir, de battre les sentiers de la limite déterminée par les lois de la nature plus encore que par celles des hommes, et de flairer un air autre, un monde autre caché aux yeux du commun. Il fallait faire une vingtaine de kilomètres, descendre de cheval et continuer à monter à pied afin d’éviter que la bête ne tombe dans un ravin, parvenir ensuite à un lac, vert au printemps, bleu l’été, sans jamais savoir comment il était en automne ou en hiver, puisque personne n’avait jamais osé l’affronter à ces périodes de l’année, et voir enfin la montagne diminuer comme la queue d’un dragon en hibernation et apercevoir dans le lointain les premières maisons des autres, des hommes inconnus, enfants d’autres dieux : les Kabardes.

Je n’ai jamais vu un Kabarde de ma vie et, lorsque je demandais à mon grand-père s’ils existaient vraiment et à quoi ils ressemblaient, il haussait les épaules : « Ce sont des gens de frontière comme nous, j’imagine ». Mon grand-père, tout comme son grand-père, n’avait jamais vu les Kabardes envahir nos terres, mais il disait toujours que cela pouvait arriver un jour, que le dragon de la montagne pouvait se réveiller un jour, assécher le lac et aplanir le chemin aux enfants des autres dieux, qui chevauchaient les légendaires kabardoulis, des bêtes cent fois plus fortes et plus rapides que les nôtres, et qu’il fallait donc se tenir prêts. Ainsi, avec une certaine emphase, crainte et résolution, on construisait de hautes tours en pierre – Kabardes ou pas, personne ne devait traverser ces terres comme des vallées ouvertes car chacune de leurs parcelles correspondait à une divinité précise et ne se résumait aucunement à leur seule expression physique : il y avait les fleuves, les chants qui rappelaient ces fleuves, les morts dont les âmes rentraient chez elles une fois par an, et les vivants qui, pour ne pas les effrayer, cachaient armes et autres objets acérés.

Nous, gens de frontière, nous avons perdu le combat il y a longtemps, avant même de savoir ce que signifiait le mot frontière, le mot combat, ce que signifiait être des gens de frontière au combat. Et Ciko, où pouvait-il donc aller, monté ainsi sur son cheval, si ce n’est admirer les restes de ce qui n’avait jamais existé, d’une dimension épique sans âge et donc toujours hors du temps, d’une vie d’exploits jamais vécus, de la frontière la plus difficile à franchir mais également la plus pâle, déjà vaincue ? On les distingue mieux depuis le bord, les formes des choses, et les chevaux kabardoulis continuent de peupler mes rêves, plus intenses que jamais, et même si nous avons perdu, même si je n’ai jamais vu un Kabarde de ma vie et que la géographie, de mèche avec l’histoire, doive m’expédier encore plus loin, je sais que lorsque je reviendrai, ils seront là à m’attendre, ces gens de frontière qui défendent quelque chose qui jamais ne fut : mon grand-père, ses Kabardes et leurs chevaux mirobolants.

Guerre

Mon peuple de la montagne, de même qu’il nomme truite tous les poissons, baleines comprises, nomme bagarre tous les types d’affrontements, de la simple dispute à la guerre, Seconde Guerre mondiale comprise – « la grande bagarre ».

Cette histoire de la truite, mon père aimait à la répéter sans cesse, le sourire coquin en coin de celui qui en connaît un rayon… Jusqu’à ce qu’un jour, autour d’une table, après quelques verres de vin, un type qu’il avait rencontré quelques heures plus tôt, lui lance : « C’est des foutaises, tout ça. Bien sûr que nous avons des noms pour les autres poissons ». « Ah oui, et lesquels ? » demanda mon père sans cesser de sourire. « Comment lesquels ?! Eh bien par exemple… » et il prononça le nom compliqué d’un poisson inconnu. « Je suis né et j’ai grandi ici, répliqua mon père, et je n’ai jamais rien entendu de semblable ». « Ça, ça ne veut rien dire, lui répondit l’autre, ou bien si, ça peut vouloir dire que tu es juste un ignorant ». Mon père ne souriait plus et regardait autour de lui comme quelqu’un qui en connaît aussi un rayon en matière de bagarres.

Ainsi, quand cette guerre arriva jusque chez nous, provenant non pas du côté qui suscitait les craintes de mon grand-père, mais d’un tout autre endroit, personne n’osa la nommer bagarre. Peut-être la langue avait-elle changé… peut-être les guerres avaient-elles changé… On avait principalement recours à des images, décrites sommairement ou minutieusement selon la situation, pour indiquer l’époque où « les réfugiés ont marché sur les montagnes », « nous avons essayé de traverser le fleuve mais l’autre rive, au lieu de se rapprocher, s’éloignait de plus en plus », « sous leurs habits, certains portaient encore leur pyjama ».

Mes images sont au nombre de trois seulement, elles ont des contours tranchants et quelquefois, la nuit, quand je baisse la garde, elles défilent devant mes yeux comme dans un stéréoscope qui se serait bloqué, avec une précision quasi cinématographique, n’étaient-ce les couleurs que, parmi toutes les propriétés que possèdent les choses, le temps efface en premier.

Première image (la seule couleur est le jaune voilé d’une ampoule basse tension) : mon père rentre à la maison au cœur de la nuit, il est très inquiet et, avec des gestes précipités, il cache sa kalachnikov au fond du placard. Il se jette sur le lit encore tout habillé, m’embrasse sur la joue en me piquant avec sa barbe et, tout en passant son bras sous le cou frêle de ma mère, il fixe le plafond en bois et dit : « J’arrête. Je ne veux plus me battre dans cette guerre ».

Deuxième image (le ciel est gris) : mon grand-père, déjà vieux et totalement aveugle, se dirige vers le banc du jardin où la première gelée a déjà figé les buissons et l’herbe. Il a une sorte de casquette sur la tête, une canne en fer à la main et, lorsqu’il entend les signaux d’alarme, le grondement des avions qui volent bas, d’un coup il s’arrête et se dit : « Heureusement que je suis aveugle. Si je pouvais aussi être sourd, bon sang, si je pouvais aussi être sourd… »

Troisième image (peut-être que l’une des deux porte un pull rouge) : ma mère apprend qu’un de ses cousins, jeune papa de trois enfants, est mort à la suite de l’explosion d’un téléviseur. Une voisine se trouve chez nous à ce moment-là – une vieille femme aux traits durs et anguleux – et elle dit à ma mère : « Tu parles d’une mort… ! Si au moins il était tombé au combat ». Toute menue, secouée par des sanglots, ma mère lève les yeux et pour la première fois j’y décèle une immense haine envers cette femme ou ce qui se cache derrière ses paroles.

Ville étrangère

Elle ne comprenait pas où elle se trouvait : ouvrait une porte, il y en avait une autre, ouvrait aussi celle-là, il y en avait une autre encore. Finalement, elle sauta du lit et, essoufflée et épuisée, aperçut une bande de mer à travers la fenêtre. Elle se souvint des paroles de sa mère, la nuit avant le départ, dans une pièce éclairée par une lampe à pétrole : « Tu verras, là-bas ce sera moins sombre ». C’était vrai, on n’aurait pas pu dire qu’elle était sombre, cette pièce, mais une pluie presque horizontale frappait contre la vitre à toute volée et obscurcissait le cadre de la fenêtre.

Une femme aux cheveux blonds et aux vêtements élégants rompit une tablette de chocolat d’abord en deux puis, méthodiquement, chacun de ces deux morceaux en deux autres plus petits et, les tenant avec précaution sur le papier aluminium, elle les tendit à la petite fille recroquevillée à une extrémité du canapé. La petite, timide et hésitante, ignorant même les mots les plus simples dans la langue de la femme pour pouvoir la remercier, allait en prendre un morceau, en la regardant d’abord elle, puis le chocolat, mais tout à coup quelque chose la retint, le bras suspendu en l’air ; elle resta ainsi un instant, après quoi elle fondit en larmes.

Plus tard, un homme, le mari de la dame élégante, lui fit faire un tour sur le front de mer, à bord de sa voiture rouge. Il lui acheta une glace à un stand aux couleurs très vives et lui fit remarquer, en montrant avec son index, un bateau blanc qui lentement prenait le large ; le bruit de la voile qui claquait en se gonflant parvenait grâce au vent jusqu’à la petite jetée où tous deux se trouvaient, l’homme grand et la fillette maigre avec son cornet à la main qui était en train de fondre. De retour à la voiture, ils demeurèrent en silence pendant toute la durée du trajet et, une fois arrivés devant la maison – jaune avec un auvent en bois marron et un bougainvillier florissant d’un côté de la clôture – l’homme retira les clés du contact, les agita en l’air en les faisant tinter et, en prononçant distinctement, il dit à la petite fille : « Clés. Ce sont des clés ». Pour la première fois, son visage esquissa un sourire, puis elle tendit le bras et indiqua la bande bleue qui apparaissait juste au milieu du pare-brise. L’homme, visiblement soulagé, articula : « Ah, ça, c’est la mer. La mer ».

Mots

J’ai appris à lire pour pouvoir raconter à mon grand-père de nouvelles histoires, étant donné que les siennes allaient se tarissant (le premier livre que je lui ai lu parlait d’un homme gros qui n’avait qu’un seul bras et partait à la recherche de son frère dans une ville reculée de Sibérie). Je lisais pour lui et, bien des années plus tard, c’est peut-être encore pour lui que je me mis à écrire. Aujourd’hui, avec le mordant qui atteste une certaine distance entre le monde et moi mais permet en même temps que se pose plus facilement sur moi la lourde couche de peinture de la vie, les mots se transforment en moulages, en empreintes, en profils orographiques, et je pense que l’on doit juger un être humain à cela, à la prise qu’il a sur les mots, à la manière dont il réagit face à l’histoire d’un type qui part chercher son frère dans la neige.

Je ne suis pas terrifiée par la page blanche, c’est celle qui est déjà écrite qui est à la base de mes inquiétudes. Je pourrais prendre chaque phrase que j’ai tracée et la réécrire jusqu’aux extrêmes limites du temps, n’hésitant pas non plus à aller au-delà, car c’est le regard de l’après qui toujours m’intéresse, toujours dépasser les limites, aussi bien dans un livre qui, relu, devient un autre livre, que pour un pot entre amis qui acquiert un autre sens quand on n’est plus amis ou quand on l’est plus qu’avant. Une page blanche est muette comme sont muettes les personnes pour qui les mots ne valent rien ou, au contraire, valent trop, ce qui est souvent la même chose, car dans les deux cas on n’a pas l’audace de s’attacher à eux, comme dans les pires histoires d’amour qui sont celles qui n’ont pas été vécues. Moi, je me suis toujours accrochée aux mots : chaque jour que je vis a tendance à se justifier par quelques mots, chaque point qui clôt un chapitre est mémoire de la différence entre ce que j’aurais voulu écrire et ce que j’ai écrit mais, en contrepartie, chaque nuit que je vis déborde d’histoires racontées à mon grand-père ou au vieux Ciko qui s’en va dans les montagnes chasser les bouquetins. Tous les matins, j’étends et je sèche ces histoires, je brode la surface de ce que j’ai dans les mains, que ce soit du papier ou bien le simple voile du quotidien, et même si je vois des précipices de potentiels doutes, quelque chose ou quelqu’un qui est derrière les mots qui naissent la nuit me dit qu’au matin, la seule chose à faire est de les pousser sur le devant de la scène comme de jeunes actrices débutantes et de collecter l’obole de leurs erreurs mais aussi quelques étincelles de plaisir.

Une fois, j’ai rêvé que je voulais dire quelque chose, j’étais nerveuse et concentrée mais je ne réussissais pas à prononcer le mot exact que je devais dire, alors je me débattais, je luttais, les veines de mon cou gonflaient, et c’était comme si mon grand-père était mort ou que j’avais appris que Ciko n’était plus rentré de la chasse.

C’est toujours l’après qui me tient à cœur, mais c’est un après qui est lié à un petit quelque chose dont on ne sait quand il a commencé, qui a été le premier, devant un feu, à raconter une histoire ou à graver une surface, pour le regretter ensuite, pensant qu’il aurait pu mieux faire ou ne pas le faire du tout, mais le lendemain il le refit et parmi les plus jeunes, cette nuit-là, quelqu’un rêva et suivit ses traces quelque temps après. De même moi, je ne sais faire que suivre, et regretter, puis entendre une voix faible et lointaine comme dans un désert ou par temps de pluie, et avancer. Jusqu’au jour où mes nuits finiront, comme cela est arrivé à mon grand-père qui n’avait plus rien à me raconter, alors, à la fin, il me chanta une mélodie sans paroles.

Il mourut quand, bien loin, j’écrivais ses histoires dans une langue qui n’était pas la sienne. Quelques jours plus tôt, je lui avais parlé au téléphone et, lui posant des questions sur le récent malaise qui lui avait fait perdre connaissance, il m’avait répondu : « Je vous voyais tous, assis autour de la table, vous alliez bien et vous étiez joyeux, puis je me suis rendu compte que vous deveniez tout petits, et la pièce aussi devenait de plus en plus petite, ou c’était peut-être moi qui m’éloignais, je ne distinguais plus vos visages, et j’ai pensé que c’était peut-être la fin mais, grâce à Dieu, ça n’a pas été le cas ».