Diversi anni fa, mentre lavoravo a un progetto sulla memoria con un gruppo di giovani rifugiati somali che frequentavano la scuola di italiano Asinitas a Roma, mi fu proposto di partecipare alla rubrica Dizionario del programma radiofonico Fahrenheit. Settimanalmente, a un autore veniva chiesto di scegliere per cinque giorni una parola, seguendo un personale criterio, con la massima libertà. Poiché spesso ci capitava di discutere a proposito della difficoltà di tradurre parole e concetti nelle due lingue, somalo e italiano, la proposta di Fahrenheit mi sembrò alquanto gravida di possibilità. Presentai il progetto ai ragazzi e ai loro insegnanti e lo accolsero con entusiasmo. 

Si trattò di incontri piuttosto informali, nel corso dei quali ogni stimolo nasceva da una parola e, in qualche modo, dall’impossibilità di tradurla. Trovavamo termini che la sfioravano, che spesso ci portavano in dimensioni che non prevedevamo. 

Una delle parole discusse fu il verbo “partire” in italiano. Fu molto emozionante sentire il racconto dei ragazzi sul momento in cui avevano preso la decisione di partire. Era qualcosa alla quale continuano a pensare nel corso degli anni, come una ossessione. Chiamavano questa ossessione buufis in Somalo, dal verbo buuf  che significa gonfiarsi, scoppiare. Quasi nessuno parlava di un’unica causa, decidere di separarsi dalla propria casa è molto difficile, è come una sconfitta. Le persone che sono in questa condizione sono come possedute, perseguitate da spiriti. Andarsene spesso è qualcosa di repentino.

Esiste una ninna nanna molto conosciuta in somalo, che una donna del gruppo cantava: Hobey hobeeyaa/Ya hobey hobeyaa. La parola dalla quale rimasi affascinata era carrabay che significa partire nel pomeriggio. Si parte nel pomeriggio solo in caso di grave calamità, quando si è obbligati, perché partire di pomeriggio, in mezzo alla giornata, significa lasciare molte cose incompiute. 

Uno dei giovani che frequentavano il corso di italiano, si chiamava Farhaan. Il suo racconto era forse quello che ci colpiva di più, per le ripetute partenze, il suo pellegrinaggio da un paese all’altro, prima verso lo Yemen, poi verso il Sudafrica e infine verso l’Italia. Tra queste destinazioni lui tornava sempre a casa. Era come se il suo partire nascesse sempre contenuto dal desiderio del ritorno. La prima volta parte di pomeriggio: ha solo 15 anni e lascia la sua città Beletweyne, per salvarsi dagli scontri. Corre, corre per 60 chilometri dice. Corre per 23 ore di seguito, poco meno di un giorno intero. Rimane in sospeso: qualche giorno dopo la guerra lo raggiunge anche nel paese in cui si è rifugiato. Per salvarsi si tuffa nel fiume e passa  dall’altra parte. Alcune persone lo seguono, ma non ce la fanno e rimangono intrappolate nel fiume.

La grande causa per cui si parte è nominata solo a tratti, quasi uno scongiuro, è la guerra civile, dalgalka sokeeye si dice in somalo. Lo scrittore Nuruddin Farah nel suo romanzo Legami, così spiega il significato di questa espressione: “Dagaalka sokeeye […] Dentro di sé, Jeebleh non riusciva a decidere come tradurre quella espressione somala: alla fine preferì il concetto di ‘uccidere un intimo’ a quello di ‘fare la guerra a un intimo’”. 

È molto interessante questa idea dell’intimità, insita nella violenza. Forse è anche questa la ragione del pudore, del motivo per cui raramente i ragazzi usavano questa espressione. 

Non dicevano guerra civile, ma burbur, che significa la frantumazione. Mentre ero in mezzo a quella frantumazione, ho deciso di entrare nel viaggio.

Questo è quello che accade quando il disastro rivela il limite del linguaggio. O come dice la scrittrice Gillian Slovo: “Il linguaggio è inadeguato, per rappresentare esperienze così orrende che sembrano sfidare ogni comprensione”. È il linguaggio capace di ricostruire un mondo spezzato dalla violenza? Una delle maggiori sfide che gli scrittori devono affrontare è quella di condividere esperienze traumatiche. Come James Dawes scrive nel suo libro That the World May Know: Bearing Witness to Atrocity, esiste una contraddizione “tra il nostro impulso  alla necessita di rappresentare il trauma e per contrario l’istinto di proteggerlo dalla rappresentazione, da uno sguardo invasivo, semplificazione, dissezione”. 

Quando ho lasciato la mia casa a Mogadiscio nel gennaio 1991, mio figlio era nato solo da pochi giorni. Lo adagiai su un cuscino e mi avvolsi in un ampio velo nero. Per un attimo pensai che non saremmo più tornati, così presi il mio ultimo diario, uno dei quaderni su cui avevo scritto con tanta dedizione per innumerevoli anni. Poche ore dopo la casa fu presa d’assalto e saccheggiata. Cuscino, velo e diario: questi tre oggetti sono stati simboli di quella fuga, di quella rottura tra la vita prima e la vita dopo il conflitto. Furono i talismani di una pratica di scrittura interrotta per molti anni, sette, fino al viaggio (forse il viaggio più importante di tutta la mia vita) a Zeist, nella provincia di Utrecht nei Paesi Bassi.

Mi sembrava straordinario, non avevo preso un aereo per lungo tempo. Il volo era previsto per la mattina presto. Penso che fosse marzo o aprile perché mio figlio, che nel frattempo aveva compiuto appunto sette anni, non andava a scuola per via delle vacanze pasquali. Mi vestii, vestii mio figlio addormentato e infine indossai le lenti a contatto. Ero ansiosa e di fretta, così per errore lasciai cadere la lente sinistra, senza più riuscire a trovarla. A quel punto avrei potuto tranquillamente mettermi gli occhiali, o almeno infilarli in tasca per usarli solo quando ne avrei avuto davvero bisogno, ma per qualche strano motivo (forse solo vanità) decisi invece di uscire di casa indossando solo una lente a contatto. La mia prima esperienza con la diaspora nacque segnata da questa percezione alterata: nitida e chiara da una parte, confusa dall’altra.

La miopia è un velo tra chi vede e il mondo esterno. Il velo offusca il suo sguardo, ma allo stesso tempo l’ occhio nudo è capace di vedere i più piccoli dettagli, quando vicini. La scrittrice e filosofa femminista francese Hélène Cixous, nel suo saggio Veils, descrive l’esperienza di vicinanza e distanza in questo modo: “Non vedere è un difetto, miseria, sete, ma il non vedersi è verginità, forza, indipendenza. Non vedendo non poteva vedersi vista, ecco cosa le aveva dato la leggerezza della sua cecità, una grande libertà di abnegazione. Non era mai stata gettata nella guerra dei volti, viveva sospesa senza immagini, dove rotolano grandi nuvole indistinte”.

In che modo individui che hanno perso tutti i loro punti di riferimento rimettono radici, ricominciano una nuova vita? Il tempo e la distanza ci permettono di capire meglio come il passato conta per il presente? Posso dire che il viaggio a Zeist fu come il mio ritorno a casa, la mia casa mobile, la mia guri. È stato allora che ho riacquisito la capacità di scrivere. Ho scelto la diaspora come terreno della mia scrittura e i personaggi della diaspora portano dentro di sé questa rottura, un varco tra il prima e il dopo, una frontiera che racchiude qualcosa di molto prezioso: un segreto, un dettaglio, una radice. Forse per questo l’ultima parola che io e gli studenti di Asinitas abbiamo scelto è stata casa.

Een aantal jaren terug, toen ik aan een project rond herinnering werkte met een groep jonge Somalische vluchtelingen die Italiaanse les volgden bij Asinitas in Rome, werd ik uitgenodigd voor de rubriek Woordenboek van het radioprogramma Fahrenheit. Elke week vroegen ze een schrijver om vijf dagen lang een woord naar keuze te selecteren. Omdat we het er vaak met elkaar over hadden hoe moeilijk het was om woorden en termen in de twee talen, het Italiaans en het Somalisch, te vertalen, leek het voorstel van Fahrenheit me heel wat mogelijkheden te bieden. Ik legde het project voor aan de jongeren en hun leraren, die er enthousiast op reageerden.

Het waren een soort informele bijeenkomsten waarbij de discussie telkens werd aangezwengeld door een woord, en in zekere zin ook rond de onmogelijkheid het te vertalen. We vonden termen die dicht in de buurt kwamen en die ons vaak veel verder leidden dan voorzien.

Een van de woorden die we bespraken was het Italiaanse werkwoord partire, vertrekken. Het was heel ontroerend de jongeren te horen vertellen over het moment waarop ze besloten om te vertrekken. Dat was iets waar ze in de loop der jaren aan blijven denken, als een obsessie. In het Somalisch noemden ze die obsessie buufis, van het werkwoord buuf, wat opzwellen, uitbarsten betekent. Bijna niemand gaf één enkele reden aan: je eigen huis achterlaten is een heel moeilijke beslissing, het voelt als een nederlaag. Mensen die in die situatie verkeren lijken wel bezeten, door geesten achtervolgd. Het vertrek komt vaak onverwacht.

Een vrouw in de groep zong een bekend slaapliedje in het Somalisch: Hobey hobeeya/Ya hobey hobeyaa. Mij fascineerde het woord carrabay, wat ‘‘s middags vertrekken’ betekent. Je vertrekt alleen ’s middags in het geval van een grote ramp, als je niet anders kunt, want als je ’s middags vertrekt, halverwege de dag, laat je een hoop dingen onafgewerkt.

Een van de jongens in de Italiaanse les heette Farhaan. Zijn verhaal maakte de meeste indruk op ons, misschien omdat hij al zo vaak was vertrokken, van land naar land had gezworven, eerst naar Jemen, toen naar Zuid-Afrika en ten slotte naar Italië. Tussendoor keerde hij altijd terug naar huis. Het was alsof zijn vertrek altijd bij voorbaat werd beknot door zijn verlangen terug te keren. De eerste keer vertrekt hij ‘s middags: hij is nog maar 15 jaar en verlaat zijn stad Beletweyne om aan de gevechten te ontsnappen. Hij rent, hij zegt dat hij 60 kilometer heeft gerend. Hij rent 23 uur aan een stuk, net geen hele dag. Hij blijft bang afwachten: een paar dagen later wordt hij door de oorlog ingehaald in het land waar hij naartoe is gevlucht. Om te overleven duikt hij in een rivier en steekt hem over. Een aantal mensen volgen hem, maar ze redden het niet en verdrinken in de rivier.

De voornaamste reden voor het vertrek wordt maar af en toe genoemd, bijna als een bezwering: het is de burgeroorlog, dalgaalka sokeeye in het Somalisch. In zijn roman Legami legt schrijver Nuruddin Farah de betekenis van die term als volgt uit: ‘Dagaalka sokeeye […] Jeebleh kon voor zichzelf maar niet beslissen hoe hij die Somalische term moest vertalen: uiteindelijk verkoos hij ‘een intieme vriend doden’ boven ‘een intieme vriend de oorlog verklaren’’.

De gedachte dat intimiteit en geweld met elkaar vergroeid zijn is erg interessant. Misschien verklaart dat ook de terughoudendheid van de jongeren, de reden waarom ze die term maar zelden gebruikten.

Ze zeiden niet burgeroorlog, maar burbur, wat vernieling betekent.  Ik zat midden in die vernieling toen ik besloot om op reis te vertrekken.

Dat krijg je wanneer een ramp de beperking van taal aan het licht brengt. Of zoals schrijfster Gillian Slovo zegt: ‘Taal schiet te kort om dingen weer te geven die zo afschuwelijk zijn dat ze alle begrip te boven lijken te gaan.’ Kan taal een door oorlog verscheurde wereld heropbouwen? Een van de grootste uitdagingen voor een auteur is een traumatische ervaring te delen. Zoals James Dawes schrijft in zijn boek That the World May Know: Bearing Witness to Atrocity, bestaat er een tegenstelling ‘tussen onze noodzakelijke drang om trauma weer te geven en de neiging om het juist tegen weergave, opdringerige blikken, vereenvoudiging, ontleding te beschermen.’

Toen ik in januari 1991 mijn huis in Mogadishu verliet, was mijn zoon nog maar een paar dagen oud. Ik legde hem op een kussen en deed een grote zwarte sluier om. Even dacht ik dat we nooit meer terug zouden komen, dus nam ik mijn laatste dagboek mee, een van de schriftjes waar ik talloze jaren met zo veel toewijding in had geschreven. Een paar uur later werd ons huis aangevallen en geplunderd. Kussen, sluier en dagboek: die voorwerpen waren de drie symbolen van die vlucht, van die kloof tussen het leven voor en na het conflict. Het waren de geluksbrengers van een schrijfroutine die gedurende ruim zeven jaar werd onderbroken, totdat ik op reis vertrok (misschien wel de belangrijkste reis van mijn leven) naar Zeist, in de Nederlandse provincie Utrecht.

Dat voelde heel bijzonder, ik had al een geruime tijd geen vliegtuig meer genomen. De vlucht zou ’s ochtends vroeg vertrekken. Het was denk ik maart of april, want mijn zoon, die intussen dus zeven was, had geen school vanwege de paasvakantie. Ik kleedde me aan, kleedde mijn slapende zoon aan en deed ten slotte mijn contactlenzen in. Omdat ik nerveus en gehaast was, liet ik mijn linkerlens per ongeluk vallen en ik kon hem niet meer vinden. Ik had toen gewoon mijn bril op kunnen zetten, of die tenminste in mijn zak kunnen stoppen om hem alleen te gebruiken als ik hem echt nodig had, maar om de één of andere vreemde reden (misschien gewoon ijdelheid) besloot ik in plaats daarvan met slechts één lens de deur uit te gaan. Mijn eerste contact met de diaspora werd dus vanaf het begin gekenmerkt door dat verminderde gezichtsvermogen: aan één kant scherp en helder, aan de andere wazig. 

Bijziendheid is een sluier tussen degene die kijkt en de buitenwereld. De sluier vertroebelt diens blik, maar tegelijkertijd kan het blote oog de kleinste details van dichtbij waarnemen. In haar essay Voiles beschrijft de Franse feministische schrijfster en filosofe Hélène Cixous het ervaren van nabijheid en afstand als volgt: ‘Niet zien is gebrek, schaarste, verdorsting, maar niet-zien-dat-je-gezien-wordt is maagdelijkheid, kracht, onafhankelijkheid. Omdat ze niet kon zien, zag ze niet dat ze gezien werd, wat haar de lichtheid gaf van de blinde, de grote vrijheid om zichzelf uit te wissen. Zij was nooit in de oorlog van de gezichten gegooid, ze leefde daarboven, zonder beelden, tussen de grote onduidelijke wolken.’

Hoe raken mensen die hun hele referentiekader kwijt zijn opnieuw gesetteld, hoe beginnen ze een nieuw leven? Leren tijd en afstand ons het belang van het verleden voor het heden beter te begrijpen? Ik kan zeggen dat ik me na mijn reis naar Zeist opnieuw thuis voelde, in mijn mobiele huis, mijn guri. Toen was ik weer in staat om te schrijven. Ik heb de diaspora tot onderwerp van mijn schrijven gemaakt en de personages van de diaspora dragen die breuk in zich, een diepe kloof tussen het voor en na, een grens die iets heel kostbaars in zich draagt: een geheim, een detail, een oorsprong. Misschien was daarom het laatste woord dat ik en de studenten van Asinitas hebben gekozen ‘huis’.