I still clearly remember the day my father came back from work and told me, while taking off his shoes at the front door, that he had enrolled me, at the local pioneer center (pionirski centar), in a library as well as in an English language course. I was indeed a pioneer, seven years old. Joining a library I liked, but the English course I was not so excited about—it would cut, I suspected, into my play time. There was no way out: two times a week, I’d walk by myself to what was called the pioneer center and, while waiting for my English class to begin, I’d browse the children’s collection; I can still invoke the layout of the room and the smell of books in plastic coating. In the class, we’d listen to the tapes of fake conversations (“How do you do! My name is Nigel! What is your name?”) we’d then have to reenact. We’d also sing songs. One of the songs I learned then, and whose lyrics I can still recall implored us to catch a falling star, put it in our pocket, save it for a rainy day. It was not quite clear to me how a falling star would help with the rain.

But metaphorical rainy days did eventually come when my love for the books and what English I’d learned would be handy. (For when your troubles start multiplyin’ and they just might, it’s easy to forget them without tryin’ with just a pocketful of starlight.) In the spring of 1992, I travelled around the United States as the war in Bosnia was starting; from Chicago, the last stop on my tour, I was supposed to fly back home on May 1, 1992. But shortly before my departure, I decided—after a long and difficult deliberation—not to return to my hometown, and remain in Chicago, where I still live. Had I flown I would’ve landed in Sarajevo on May 2, the day the siege commenced.

I’d come to the US as a young journalist with some published fiction and poetry; at the young age of twenty-seven I was a fairly real writer. In fact, a collection of stories had been slated for publication in Sarajevo that summer, so I’d initially planned to return to see it through. That would’ve been my first book, but it never came out, and the manuscript vanished, along with the publisher, and much of my previous life.

In Chicago I had no money, no family, no job, no visa, no plans, no idea what to do. Over night, my competent tourist English became insufficient; whatever linguistic idiosyncrasies may have been charming in a young foreign journalist, became markers of irreconcilable otherness in an immigrant, which is what I became. The tourists, by definition, always go back to where they come from, including their original language; the immigrant, on the other hand, must live in a new linguistic context. I couldn’t go back to my native Bosnian, not only because I wasn’t going back to Bosnia, but also because the language was being rapidly reshaped by violent history—people who spoke the language did so under circumstances and conditions entirely different from what I was going through. New Bosnian words and locutions were coming out of the experience of war, and I felt I had no right to use those hard-earned words. I could no longer write in Bosnian.

At the same time, my English was barely sufficient for operating in my new American life, let alone for writing. My first legal job was canvassing door to door for Greenpeace, for which I was trained by a nineteen-year-old named Jim, who was into skateboarding, video games and saying: “Cool!” At some point, Jim, somewhat annoyed by me, asked me: “How come you never use the articles?” Patiently and painfully, I explained to him that Slavic languages have no articles and that it might take me a while to get that right. And it wasn’t just the articles. I remember watching David Letterman’s late night show, and having no idea what he was talking about, just staring glumly while my friends roared with laughter. Some of his jokes assumed knowledge of baseball, which I had none; others were making some obvious—except to me—reference to a celebrity. To get a joke one needs access to the allusive, associative level of language, which entirely depends of the cultural context and shared knowledge. All I could do was identify grammatical forms and occasional words.

Thus I realized I wouldn’t be able to write in Bosnian in the foreseeable future as the war was changing the language in ways I could not comprehend; and that I wouldn’t be able to write in English until I understood it in a way a native writer would. I had to acknowledge my defeat and stop trying to write in either language. But I did give myself an arbitrary deadline of five years to write a publishable story in English. The target year was 1997, and I set out to read as much as possible, as that was the only way I knew to acquire the literary language I needed for writing. I read and read, at first underlining words on the page to look them up later in my Oxford Advanced Learner’s Dictionary, which I’d brought with me. I was rereading many of the books I’d read in translation in my previous life, my favorite among them Nabokov’s Lolita. There were so many words to underline on each page in Lolita that I switched to making lists of words on note cards, filling out hundreds of those. Apart from reading, I was working for Greenpeace, which is to say that I had to talk to Americans at their doorstep. Some would not even open the doors, but many did and they talked to me, asking me questions, responding to mine. According to my rough calculations, in two and a half years I canvassed for Greenpeace in Chicago and its suburbs, I exchanged words with at least 10,000 people. I went through a crash course in American middle class, learning their speech patterns and rhythms, getting familiar with the vocabulary, sorting out various registers. I remember using words (thwart, hirsute) I’d picked up from Nabokov while talking to someone in a Chicago suburb; they did not understand the word, and thought it was a foreign one. Once someone opened the door with a big smile that quickly faded and said: “Oh! I thought you were someone else.” And I said: “I am someone else.”

In those (rainy) days, I’d sometimes have dreams in which people would speak English and, inside my dream, I would notice that they were doing so and find it troublingly strange. Similarly, I would catch myself remembering in English conversations and situation with my friends or family that would have only taken place in Bosnian. It was confusing, to say the least. Now I think that what was happening was that my subconscious mind was being Anglicized. The total, daily, immersion, what with reading and working in the language, played the main role, but some kind of mental breakdown—as all this was happening at the height of the war in Bosnia—must’ve weakened my mental defenses, opening my subconscious wide for the English language to enter and make itself at home. Only if the language is embedded deep inside one’s subconscious mind, one can write creatively in it. With one’s native language, that embedding happens early in the childhood; a foreign language has to crash your mind’s gate before it can settle. My gate was blown open by the war.

Be that as it may, I couldn’t read as much as I needed to because I was working, so I enrolled in a masters program in English at Northwestern University for the sole purpose of reading more, and more systematically. I took out a huge student loan (which I’m still paying off) and signed up for classes with the intention of reading through the history of English literature, refresh what was familiar, discover new things, fill out the gaps. I studied Chaucer and Renaissance drama; I read modern and contemporary poetry; I created piles of note cards. I wrote graduate-level papers, often short on articles; I had access to a very good university library; in the computer lab I could peruse the online version of the Oxford English Dictionary, as well as browse the online version of the complete Shakespeare. I once broke up with a young woman who thought we had something serious going because, as I told her, I needed more time to read Shakespeare. The sex was fine, but King Lear was better.

I intended to go on to a PhD program so as to keep reading, as I thought I had holes in my English literature knowledge. I had not studied the eighteenth century (Pope, Defoe, Swift etc.) nor the Romantics, my vocabulary was underdeveloped, and believed I needed more time before writing my first fiction. But my application to Northwestern’s English PhD program was denied, and in a fit of despair, a couple of years before my arbitrary deadline, I wrote my first story in English: “The Sorge Spy Ring.” As I was writing it, I would deploy words I didn’t exactly consciously know; I would look them up after actually using them and they would be exactly what I wanted—the English language was deeply embedded in my subconscious mind. I’ve been writing in English ever since.

And I returned to writing in Bosnian around the same time: I started publishing a column for a magazine in Sarajevo. This return allowed me to absorb the changes in my native language and test them in my writing, thereby reconnecting not only with my mother tongue but with the Bosnian realities as well. I’ve been writing in Bosnian ever since.

I have thus become pathologically bilingual.

I’m often told that I am between languages and cultures. To my (bilingual) mind that is an impossible proposition: the in-between space would be but an empty enclosure, with a language on each side, like a wall. But a mind cannot be empty of language; the space we’re talking about is not in-between nor vacant. Rather it is doubly and thickly populated, with at least twice as much as there can be in a monolingual mind. In a monodimensional world, multidimensional objects can be represented only in a single dimension—in a monodimensional world a cathedral looks like a dot. Similarly, a monolingual mind simply cannot comprehend the complexity of a multilingual mind, where each concept or object fully exists precisely in the space where all the present languages overlap and interact. Studies of bilingual children have shown that their brains are wired somewhat differently and are able to consider several linguistic (and conceptual) possibilities at a speed so great as to appear as simultaneity. They think faster, and they know at a subconscious level that there is always more than one possibility, more than one answer to every question. They know there is more than one truth. This is why bilingual, bicultural people always look suspect to the authoritarian mind, which therefore wants to eliminate them from the monoreality the fascist always longs for.

The concept of a pure language can exist only in a monolingual mind, where the complexities of the world can be reduced to the simplicity of a dot. In a multilingual mind, on the other hand, there is constant chatter among various possibilities, because inside it, language is nothing if not endless negotiation.

Which is to say that, at a certain level, all literature is multilingual. In each literary text registers overlap, ambiguities and multiple possibilities abound. No language can have a single source. It is always a massively collective endeavor that does not stop at borders or walls. All languages overlap or spill into one another, just like people.

Ricordo ancora nitidamente il giorno in cui mio padre rincasò dal lavoro e mi disse, togliendosi le scarpe nell’ingresso, che mi aveva iscritto presso la locale casa dei pionieri (pionirski centar), in biblioteca e anche a un corso di inglese. A sette anni, in effetti, ero un pioniere. L’idea di diventare membro di una biblioteca mi piaceva, ma il corso d’inglese non mi entusiasmava granché – sospettavo che avrebbe eroso il mio tempo libero. Comunque sia non ebbi scampo: due volte a settimana, m’incamminavo solo soletto verso quella che chiamavano casa dei pionieri e, mentre aspettavo che iniziasse la lezione di inglese, passavo in rassegna i libri per bambini; ricordo ancora la disposizione della classe e l’odore dei libri foderati di plastica. A lezione ascoltavamo le cassette di conversazioni fittizie («How do you do! My name is Nigel! What is your name?») che poi dovevamo riprodurre. Cantavamo anche delle canzoni. Di una delle canzoni imparate allora ricordo ancora il testo, che ci supplicava di catturare una stella cadente, mettercela in tasca e conservarla per un giorno di pioggia. Non mi era molto chiaro come una stella cadente potesse essere d’aiuto in caso di pioggia.

Ma quando infine arrivarono i metaforici giorni di pioggia il mio amore per il libri e quel poco di inglese imparato mi tornarono utili («For when your troubles start multyplin’ and they just might, it’s easy to forget them without tryin’ with just a pocketful of starlight»). Nella primavera del 1992 ho girato gli Stati Uniti mentre la Bosnia scendeva in guerra; da Chicago, ultima tappa del mio tour, il primo maggio 1992 sarei dovuto volare a casa. Ma poco prima di quella data decisi – dopo lunga e difficile riflessione – di non tornare nella mia città natale e restare invece a Chicago, dove tuttora vivo. Avessi preso quell’aereo sarei atterrato a Sarajevo il 2 maggio, giorno in cui iniziò l’assedio.

Ero arrivato negli USA da giovane giornalista con all’attivo qualche pubblicazione di narrativa e poesia; alla giovane età di ventisette anni potevo ragionevolmente considerarmi uno scrittore. Quell’estate era infatti prevista l’uscita di una raccolta di racconti, e inizialmente avevo programmato il rientro per seguire l’evento. Sarebbe stato il mio libro d’esordio, salvo che non vide mai la luce, e il manoscritto svanì insieme all’editore e a gran parte della mia vita precedente.

A Chicago ero senza soldi, senza famiglia, senza lavoro, senza visto, senza progetti né la minima idea di cosa fare. Da un giorno all’altro il mio discreto inglese da turista diventò inadeguato; quelle stravaganze linguistiche che potevano fare lo charme di un giovane giornalista straniero si tramutarono, nell’immigrante che diventai, in indicatori di una diversità irriducibile. I turisti, per definizione, ritornano sempre da dove sono venuti, inclusa la loro lingua d’origine; l’immigrante, al contrario, è costretto a vivere in un contesto linguistico nuovo. Non potevo tornare al mio bosniaco natale non solo perché non sarei tornato in Bosnia, ma anche perché la lingua era stata velocemente riplasmata da una storia violenta – e coloro che la parlavano lo facevano in circostanze e condizioni del tutto diverse da quelle che stavo affrontando io. L’esperienza della guerra aveva generato parole e locuzioni bosniache nuove, e io non mi sentivo in diritto di usare quelle parole nuove pagate a caro prezzo. Non potevo più scrivere in bosniaco.

Al tempo stesso, il mio inglese mi bastava a stento per muovermi nella mia nuova vita americana, figuriamoci per scrivere. Il mio primo lavoro in regola fu piazzista porta a porta per Greenpeace, attività cui mi formò tale Jim, un diciannovenne patito di skate e videogiochi per il quale era tutto «fico». A un certo punto Jim, che probabilmente esasperavo, mi chiese: – Com’è che non usi mai gli articoli? – Con pazienza e un certo imbarazzo gli spiegai che nelle lingue slave gli articoli non esistono, e che probabilmente ci avrei messo un po’ ad abituarmi. E non erano solo gli articoli. Ricordo che guardavo il David Letterman show e non avevo idea di cosa quell’uomo stesse dicendo, mi limitavo a fissare lo schermo avvilito mentre i miei amici ridevano come matti. Alcune delle sue battute presupponevano una conoscenza del baseball, di cui io ero digiuno; altre facevano esplicito riferimento a qualche personaggio noto – a tutti tranne a me. Per capire una battuta occorre avere accesso a un livello di lingua intessuto di allusioni e associazioni che dipendono interamente dal contesto culturale e da un bagaglio condiviso. Mentre tutto ciò che io ero in grado di fare era individuare delle forme grammaticali e qualche parola qui e là.

Così misi a fuoco che nell’immediato futuro non sarei stato in grado di scrivere in bosniaco, perché la guerra stava cambiando la lingua in modi per me incomprensibili; né sarei stato in grado di scrivere in inglese finché non l’avessi compreso allo stesso modo di uno scrittore madrelingua. Dovetti riconoscere la sconfitta e abbandonare i miei tentativi di scrittura in entrambe le lingue. Però mi diedi un termine arbitrario di cinque anni per scrivere un racconto pubblicabile in inglese. L’anno di scadenza era il 1997, e mi riproposi di leggere quanto più possibile, essendo questo l’unico modo a me noto per assimilare la lingua letteraria di cui avevo bisogno per scrivere. Leggevo e leggevo, dapprima sottolineando parole sulla pagina e poi cercandole nell’Oxford Advanced Learner’s Dictionary, che avevo portato con me. Rilessi molti libri che avevo letto in traduzione nella mia vita precedente, tra i quali il mio preferito, Lolita di Nabokov. In ogni pagina di Lolita le parole da sottolineare erano così tante che passai agli elenchi, compilando centinaia di schede. Oltre a leggere, lavoravo per Greenpeace, vale a dire che mi toccava parlare con gli americani sulla soglia di casa loro. Alcuni neanche aprivano la porta, ma i più si affacciavano e parlavano con me, mi facevano domande, rispondevano alle mie. Stando a un calcolo approssimativo, in due anni e mezzo di porta a porta per Greenpeace a Chicago e dintorni ebbi scambi verbali con almeno 10.000 persone. Fu un corso accelerato di ceto medio americano, del quale appresi cadenze e schemi linguistici ricorrenti, familiarizzando con il loro vocabolario e individuando i vari registri. Ricordo che usavo parole auliche (thwart, hirsute) imparate da Nabokov parlando con gente della periferia di Chicago; loro non capivano la parola e pensavano che fosse straniera. Una volta qualcuno mi aprì la porta con un gran sorriso che si spense rapidamente e disse: – Oh! Pensavo che fosse qualcun altro –. E io dissi: – Io sono qualcun altro.

In quei giorni (di pioggia), mi capitava di sognare gente che parlava in inglese e, nel sogno, me ne accorgevo e trovavo la cosa di una stranezza inquietante. Allo stesso modo mi sorprendevo a ricordare in inglese situazioni e conversazioni con amici e parenti svoltesi sempre e soltanto in Bosnia. Era a dir poco sconcertante. Ora credo che quanto era in corso fosse un’anglicizzazione del mio subconscio. La totale, quotidiana immersione nella lingua – nella quale leggevo e lavoravo – giocò certamente un ruolo fondamentale, ma un qualche tipo di collasso mentale – tutto ciò accadeva mentre la guerra in Bosnia giungeva al culmine – deve avere indebolito le mie difese cerebrali, spalancando il mio subconscio alla lingua inglese perché potesse insediarcisi e sentircisi a casa. Solo se la lingua è profondamente integrata nel nostro subconscio possiamo servircene per scrivere in modo creativo. Con la lingua d’origine, questa integrazione avviene nella prima infanzia; ma per potersi insediare, una lingua straniera deve sfondarti i cancelli della mente. I miei cancelli furono fatti saltare dalla guerra.

Sia come sia, non potevo leggere quanto avrei avuto bisogno perché lavoravo, così m’iscrissi a un master d’inglese presso la Northwestern University, all’unico scopo di leggere di più, e in modo più sistematico. Chiesi un enorme prestito per studenti (che sto ancora rimborsando) e frequentai i corsi con l’intento di ripercorrere leggendo la storia della letteratura inglese, rinfrescare le conoscenze che avevo, scoprire cose nuove, colmare le lacune. Ho studiato Chaucer e il teatro rinascimentale; ho letto poesia moderna e contemporanea; ho riempito centinaia di schede. Ho scritto tesine, spesso povere di articoli; avevo accesso a un’ottima biblioteca universitaria; nel laboratorio d’informatica potevo consultare la versione online dell’Oxford English Dictionary, come pure navigare nella versione online dell’opera omnia di Shakespeare. Una volta ruppi con una ragazza convinta che tra noi ci fosse qualcosa di serio perché, come le avevo detto, mi serviva più tempo per leggere Shakespeare. Il sesso era buono, ma Re Lear era meglio.

Progettavo di proseguire con un PhD in modo da continuare a leggere, perché credevo che la mia conoscenza della letteratura inglese fosse incompleta. Ancora non avevo studiato il diciottesimo secolo (Pope, Defoe, Swift eccetera), e nemmeno i romantici; il mio vocabolario era ancora piuttosto limitato e credevo che prima di scrivere il mio racconto d’esordio avrei avuto bisogno di altro tempo. Ma la mia domanda per il Northwestern’s English PhD program fu respinta, e in un accesso di disperazione, con un paio d’anni d’anticipo sul termine arbitrario, scrissi il mio primo racconto in inglese: “The Sorge Spy Ring”. Durante la scrittura, ricorrevo a parole del cui significato non ero pienamente cosciente; dopo averle usate andavo a controllare ed erano sempre esattamente quello che volevo – la lingua inglese era ormai profondamente integrata nel mio subconscio. Da allora non ho più smesso di scrivere in inglese.

E più o meno nello stesso periodo sono tornato a scrivere in bosniaco: ho iniziato a tenere una rubrica su una rivista di Sarajevo. Questo ritorno mi ha permesso di assimilare i cambiamenti nella mia lingua d’origine e collaudarli nella scrittura, riannodando così non solo con la mia madrelingua ma anche con le diverse realtà bosniache. Da allora non ho più smesso di scrivere in bosniaco.

Sono quindi diventato patologicamente bilingue.

Spesso mi sento dire che sto tra lingue e culture diverse. Per la mia mente (bilingue) questa è una proposizione impossibile: lo spazio tra sarebbe soltanto un recinto vuoto con una lingua da ogni lato, come un muro. Ma una mente non può essere vuota di linguaggio; lo spazio di cui stiamo parlando non è né tra né sgombro. Caso mai è doppiamente e densamente popolato, e contiene almeno due volte quello che contiene una mente monolingue. In un mondo monodimensionale, gli oggetti multidimensionali possono essere rappresentati soltanto in una dimensione – in un mondo monodimensionale una cattedrale assomiglierà a un punto. Allo stesso modo, una mente monolingue semplicemente non può abbracciare la complessità di una mente multilingue, in cui ogni oggetto o nozione esiste appieno precisamente in quello spazio dove tutte le lingue presenti si accavallano e interagiscono. Studi su bambini bilingui hanno dimostrato che il loro cervello è predisposto in modo diverso ed è in grado di vagliare varie possibilità linguistiche (e concettuali) a una velocità tale da dare un’impressione di simultaneità. Pensano più velocemente, e a livello inconscio sanno che esiste sempre più di una possibilità, più di una risposta a qualunque domanda. Sanno che esiste più di una verità. Perciò la persona bilingue, biculturale è sempre vista con sospetto dalla mente autoritaria, che di conseguenza mira a eliminarla da quella monorealtà cui il fascista sempre ambisce.

La nozione di lingua pura può esistere solo in una mente monolingue, dove le complessità del mondo possono essere ridotte alla semplicità di un punto. In una mente multilingue, d’altra parte, c’è un costante chiacchiericcio tra le varie possibilità, perché al suo interno il linguaggio non è altro che contrattazione infinita.

Vale a dire che, per certi versi, tutta la letteratura è multilingue. In qualunque testo letterario i registri si accavallano, in un’abbondanza di ambiguità e possibilità multiple. Nessuna lingua può avere un’origine univoca. Si tratta sempre di un’imponente impresa collettiva che non si ferma certo di fronte a confini o muri. Tutte le lingue si accavallano o sconfinano l’una nell’altra, proprio come le persone.

I danas se jasno sjećam dana kada se otac vratio kući s posla i rekao mi, izuvajući cipele na vratima, da me je u obližnjem pionirskom centru upisao u biblioteku, kao i na kurs engleskog jezika. Imao sam sedam godina i bio sam pionir. Svidjela mi se ideja biblioteke, ali me kurs engleskog nije baš oduševio – predosjećao sam da će to biti nauštrb vremena za igru. Ali nije mi bilo spasa: dvaput sedmično odlazio bih u pionirski centar gdje sam, čekajući da počne čas, prelistavao knjige iz dječje kolekcije. Još uvijek mogu prizvati raspored biblioteke i miris knjiga u plastičnim omotima. Na času smo preslušavali snimke lažnih konverzacija (“How do you do! My name is Nigel! What is your name?”) koje smo onda morali odglumiti. Također smo pjevali pjesme. Jedna od pjesama koju sam naučio tad i čijih se riječi još uvijek sjećam, zaklinjala nas je da uhvatimo zvijezdu padalicu, stavimo je u džep i sačuvamo za kišnih dana. Nije mi baš bilo jasno od kakve nam je koristi zvijezda padalica u slučaju kiše.

Međutim, metaforički kišni dani su u neka doba ipak došli, i tada će mi moja ljubav prema knjigama i to nešto engleskog što sam pokupio biti od koristi. (‘Jer kad se brige počnu množit svuda, a mogle bi do beskraja, lako ih odagnaš bez imalo truda, sa šačicom zvjezdanog sjaja’) U proljeće ’92 ja sam otputovao po SAD-u dok je u Bosni počinjao rat; iz Chicaga, zadnje tačke na mom putovanju, trebao sam letiti kući 1. maja 1992. Ali, netom prije polaska, odlučio sam—nakon dugog i teškog premišljanja—da se neću vratiti u svoj rodni grad, nego ću ostati u Chicagu gdje i danas živim. Da sam se ukrcao na taj let, u Sarajevo bih sletio 2. maja, na dan kad je počela opsada grada.

U Ameriku sam došao kao mladi novinar s nešto objavljene proze i poezije; sa svojih mlađahnih dvadeset i sedam godina, bio sam poprilično zagrižen pisac. Tog ljeta mi je u Sarajevu trebala izaći knjiga, i moj je prvobitni plan bio da budem tu dok se priprema za štampu. To bi mi bila prva objavljena knjiga, samo što nikad nije izašla, i rukopis je nestao zajedno s izdavačem i dobrim dijelom mog prijašnjeg života.

U Chicagu sam se obreo bez para, porodice, posla, vize, planova i ideje kud sa sobom. Preko noći je moj solidni turistički engleski postao nedorastao situaciji; koliko god su neobične lingvističke konstrukcije u slučaju mladog novinara možda bile šarmantne, one su u slučaju imigranta, a to je upravo ono što sam ja postao, bili simptomi nepomirljive različitosti. Po definiciji, turisti se uvijek vraćaju tamo odakle su došli skupa sa svojim maternjim jezikom; s druge strane, imigrant mora nastaviti živjeti u novom jezičkom kontekstu. Nisam se mogao vratiti svom izvornom bosanskom, ne samo zato što se nisam vratio u Bosnu, nego i zato što se bosanski jezik rapidno preoblikovao pod uticajem nasilne istorije—ljudi koji su ga govorili, činili su to pod okolnostima i uslovima potpuno drugačijim od onih kroz koje sam ja prolazio. Nove bosanske riječi i fraze nastajale su iz iskustva rata, a ja sam osjećao da nemam pravo koristiti te teško zarađene riječi. Nisam više mogao pisati na bosanskom.

Istovremeno, moj engleski jedva da je bio dostatan da funkcionišem u svom novom američkom životu, a kamoli da pišem. Moj prvi legalni posao bio je prikupljanje donacija za Greenpeace, za koji me je obučavao devetnaestogodišnji Jim, ljubitelj skejtbordinga, video igrica i riječi „Cool!“ U neka doba me je blago iznervirani Jim upitao: „Zašto ti nikad ne koristiš članove?“ Strpljivo i bolno sam mu objasnio da u slavenskim jezicima ne postoje članovi i da će mi vjerovatno trebati vremena da ih naučim. A članovi nisu bili jedini problem. Sjećam se kako sam gledao večernji šou Davida Lettermana i kako nisam imao blage veze o čemu govori, nego sam samo blijedo piljio dok su se moji prijatelji valjali od smijeha. Neke od njegovih šala podrazumijevale su poznavanje bejzbola, što sa mnom nije bio slučaj; druge su se očito—svima osim meni—odnosile na neke slavne ličnosti. Da bi shvatio šalu moraš imati pristup aluzivnom, asocijativnom nivou jezika koji u potpunosti počiva na kulturalnom kontekstu i zajedničkom iskustvu. Ja sam mogao samo prepoznavati gramatičke oblike i pokoju riječ.

Tako sam shvatio da u dogledno vrijeme neću moći pisati na bosanskom zato što je rat mijenjao jezik na načine koji su meni bili neshvatljivi; niti ću moći pisati na engleskom sve dok ga ne budem shvatao onako kako ga shvata pisac kojem je on maternji. Morao sam prihvatiti poraz i prestati pokušavati da pišem i na jednom jeziku. Ali sam si zato zadao proizvoljni rok od pet godina da napišem priču na engleskom koja bi se mogla objaviti. 1997. godina mi je bila ciljna, i zadao sam si da do tad pročitam što je više moguće jer mi je to bio jedini poznati način da usvojim književni jezik koji mi je trebao za pisanje. Čitao sam i čitao, isprva podvlačeći riječi kako bih ih kasnije potražio u svom Oxford Advanced Learner’s Dictionary, rječniku koji sam ponio iz Sarajeva. Iznova sam čitao dosta knjiga koje sam u prethodnom životu pročitao u prijevodu, i od kojih mi je najdraža bila Nabokovljeva Lolita. Na svakoj stranici Lolite bilo je tako puno riječi koje je valjalo podvući da sam u neka doba počeo sastavljati liste pojmova, ispisujući na stotine kartica. Osim što sam čitao, radio sam za Greenpeace, što će reći da sam morao ići od vrata do vrata i razgovarati s Amerikancima. Bilo ih je koji mi ni vrata ne bi otvorili, ali mnogi jesu i pričali su sa mnom, postavljali pitanja i odgovarali na moja. Prema mojoj gruboj računici, za dvije i po godine koliko sam skupljao donacije za Greenpeace po Chicagu i njegovom predgrađu, razmijenio sam poneku riječ s najmanje deset hiljada ljudi. Prošao sam intenzivni kurs o američkoj srednjoj klasi, učeći njihove obrasce i ritam govora, upoznavao se s rječnikom, i raspoznavao različite registre govora. Sjećam se kad sam u razgovoru s nekim iz predgrađa Chicaga upotrijebio riječ koju sam pokupio od Nabokova (thwart ili hirsute) oni je nisu prepoznali i mislili su da je strana. Jedanput mi je neko otvorio vrata, uz široki osmjeh koji je trenutačno ispario, rekavši: „Oh! Mislila sam da ste neko drugi.“ Na šta sam ja rekao: „Ja i jesam neko drugi.“

Tih (kišnih) dana, ponekad sam sanjao snove u kojim su svi pričali na engleskom, i u snu bih to primjećivao i bilo mi je zabrinjavajuće čudno. Također sam se znao uhvatiti kako se na engleskom sjećam razgovora i situacija s mojim prijateljima i porodicom koji su se mogli desiti samo na bosanskom. Malo je reći da je to bilo zbunjujuće. Sada vjerujem da je ono što mi se tad dešavalo bio proces angliciranja moje podsvijesti. Potpuno, svakodnevno uživljavanje, budući sam radio i čitao na tom jeziku, odigralo je glavnu ulogu, ali je neka vrsta mentalnog sloma—jer ovo se dešavalo u jeku rata u Bosni—morala oslabiti moju mentalnu odbranu, širom otvarajući moju podsvijest kako bi engleski jezik ušao i odomaćio se u njoj. Samo ako nam je jezik duboko ukorijenjen u podsvjesni um moguće je na njemu kreativno pisati. U slučaju maternjeg jezika, to ukorjenjivanje se dešava u ranom djetinjstvu; strani jezik se prvo mora probiti kroz kapiju tvoga uma da bi se u njega smjestio. A rat je očito moju kapiju digao u zrak.

Bilo kako bilo, nisam uspijevao čitati koliko sam trebao zato što sam morao raditi, te sam upisao postdiplomski iz engleskog na univerzitetu Northwestern, kako bih mogao čitati više i sistematičnije. Podigao sam ogromni studentski kredit (koji i danas otplaćujem) i odabrao predmete s namjerom da iščitam svoj put kroz istoriju engleske književnosti, obnovim ono što sam znao, otkrijem nove stvari, popunim praznine. Proučavao sam Chaucera i renesansnu dramu; čitao modernu i savremenu poeziju; ispisao gomile zabilješki. Pisao sam seminarske radove kojima je nerijetko nedostajalo članova; imao sam pristup vrlo pristojnoj univerzitetskoj biblioteci; u kompjuterskoj prostoriji sam tabirio Oxford English Dictionary u elektronskoj verziji i prelistavao online izdanje kompletnog Shakespearea. Raskinuo sam s curom koja je mislila da smo u ozbiljnoj vezi, zato što mi je, rekao sam joj, falilo vremena za Shakespearea. Seks je bio dobar, ali je Kralj Lear bio bolji.

Namjeravao sam upisati i doktorski kako bih nastavio čitati, jer sam mislio da imam rupe u znanju engleske književnosti. Nisam stigao izučiti osamnaesti vijek (Pope, Defoe, Swift, itd.) niti romantizam, rječnik mi je bio nerazvijen, i vjerovao sam da mi treba još vremena prije nego napišem prvu priču. Međutim, na Northwesternu su na doktorskom programu za engleski odbili moju aplikaciju. U napadu očaja, par godina prije samozadanog roka, napisao sam svoju prvu priču na engleskom: Sorgeov špijunski krug. Dok sam je pisao, koristio sam riječi koje nisam svjesno znao; naknadno bih ih potražio u rječniku i značenje im je bilo upravo ono koje mi je trebalo—engleski jezik se duboko ukorijenio u moj podsvjesni um. Od tada pišem na engleskom.

Nekad u ta doba sam se vratio i pisanju na bosanskom: počeo sam pisati kolumnu za sarajevski časopis. Ovaj povratak mi je omogućio da apsorbujem promjene u mom maternjem jeziku i testiram ih u vlastitom pisanju, na taj način se ponovo povezujući ne samo sa svojim maternjim jezikom nego i s bosanskom realnošću. Od tada pišem i na bosanskom.

Tako sam postao patološki dvojezičan.

Često mi kažu da sam između jezika i kultura. Mom (dvojezičnom) umu takva kvalifikacija zvuči nemoguće: taj međuprostor bi bio puka praznina, s jezicima na obje strane, kao zidovima. Ali um ne može biti neispunjen jezikom; stoga prostor o kojem govorimo nije međuprostor, niti je prazan. Naprotiv, on je dvostruko više i gusto naseljen, barem duplo većim sadržajem od onog koji može stati u jednojezični um. U jednodimenzionalnom svijetu, višedimenzionalni predmeti mogu se predstaviti u samo jednoj dimenziji—u jednodimenzionalnom svijetu katedrala izgleda kao tačka. Isto tako, jednojezični um jednostavno ne može pojmiti kompleksnost višejezičnog uma, gdje svaki koncept ili predmet u cijelosti postoji tačno u onom prostoru gdje se svi prisutni jezici susreću i preklapaju. Istraživanja s dvojezičnom djecom ukazuju na to da su njihovi mozgovi drugačije naštelovani i da su u stanju procesirati nekoliko jezičkih (i konceptualnih) opcija tako velikom brzinom da se čini se to odvija simultano. Ona misle brže, i na podsvjesnom nivou znaju da uvijek postoji više od jedne mogućnosti, više od jednog odgovora na svako pitanje. Ona znaju da postoji više od jedne istine. Upravo zbog toga autoritarističkom umu dvojezični, dvokulturalni ljudi uvijek izgledaju sumnjivo, zbog čega ih nastoje eliminisati iz monorealnosti za kakvom fašisti vječito žude.

Koncept čistog jezika može postojati samo u jednojezičnom umu, u kojem se kompleksnosti svijeta mogu svesti na jednostavnost tačke. S druge strane, u višejezičnom umu različite mogućnosti povazdan ćaskaju zato što, unutar njega, jezik nije išta drugo do beskrajno pregovaranje.

Što će reći da je, na izvjesnom nivou, sva književnost višejezična. U svakom se književnom tekstu registri preklapaju, a dvoznačnosti i višestrukih mogućnosti ima napretek. Nijedan jezik ne može imati samo jedan izvor. Uvijek je to masovni kolektivni napor koji ne preza pred granicama i zidovima. Svi se jezici preklapaju, ili ulijevaju u druge, baš kao i ljudi.

Je me souviens encore clairement du jour où mon père rentra du travail et me dit, en retirant ses chaussures à l’entrée, qu’il m’avait inscrit à la bibliothèque et à un cours d’anglais au centre pionnier (pionirski centar) local. A sept ans, en effet, j’étais un pionnier. J’aimais bien l’idée d’être membre d’une bibliothèque, mais le cours d’anglais ne m’enthousiasmait guère – je soupçonnais qu’il empiéterait sur mon temps libre. Je n’eus pas d’échappatoire : deux fois par semaine, je me rendais tout seul à ce centre pionnier et, en attendant le début de mon cours d’anglais, je feuilletais les livres pour enfants ; je me rappelle encore de l’agencement de la salle et de l’odeur des livres recouverts de plastique. En cours, nous écoutions des cassettes de fausses conversations (« How do you do! My name is Nigel! What is your name? ») que nous devions ensuite rejouer. Nous chantions aussi des chansons. Une des chansons apprises alors, et dont j’ai toujours les paroles en mémoire, nous suppliait d’attraper une étoile filante, de la mettre dans notre poche et de la garder pour un jour de pluie. Qu’une étoile filante puisse aider en cas de pluie, cela m’échappait.

Mais quand les jours de pluie métaphoriques arrivèrent enfin, mon amour pour les livres et le peu d’anglais que j’avais appris me furent bien utiles. (For when your troubles start multiplyin’ and they just might, it’s easy to forget them without tryin’ with just a pocketful of starlight.) Au printemps 1992, je faisais un tour des Etats-Unis au moment où la guerre commença en Bosnie ; de Chicago, dernière étape de mon voyage, j’étais censé prendre mon avion de retour le 1er mai. Mais juste avant mon départ, je décidai – après mûre réflexion – de ne pas rentrer dans ma ville natale, et de rester à Chicago, où je vis toujours. Si j’avais pris cet avion, j’aurais atterri à Sarajevo le 2 mai, premier jour du siège.

J’étais arrivé aux Etats-Unis en tant que jeune journaliste, avec quelques publications de fiction et de poésie à mon actif. A l’âge juvénile de 27 ans, je pouvais raisonnablement me considérer comme un écrivain. En effet, un recueil de nouvelles devait être publié à Sarajevo cet été là, et j’avais donc d’abord prévu de rentrer pour finaliser ce projet. Cela aurait été mon premier livre, mais il n’a jamais vu le jour, et le manuscrit a disparu avec l’éditeur et une grande partie de ma vie précédente.

A Chicago, je n’avais ni argent, ni famille, ni travail, ni visa, ni programme, ni la moindre idée de ce que je pouvais faire. D’un jour à l’autre, mon anglais compétent de touriste s’avéra insuffisant ; les extravagances qui avaient pu être séduisantes chez un jeune journaliste étranger devinrent les marqueurs d’une altérité irréconciliable chez l’immigré que j’étais devenu. Les touristes, par définition, reviennent toujours là d’où ils viennent, y compris vers leur langue d’origine ; l’immigré, par contre, doit vivre dans un nouvel environnement linguistique. Je ne pouvais pas revenir à mon bosniaque natal, non seulement parce que je ne rentrais pas en Bosnie, mais aussi parce que la langue se trouvait rapidement refaçonnée par une histoire violente – ceux qui la parlaient le faisaient dans des circonstances et des conditions complètement différentes de ce que je vivais. L’expérience de la guerre engendrait de nouveaux mots et de nouvelles expressions bosniaques, et je sentais que je n’avais pas le droit d’utiliser ces mots durement acquis. Je ne pouvais plus écrire en bosniaque.

Dans le même temps, mon anglais me suffisait à peine pour mener ma nouvelle vie américaine, et encore moins pour écrire. Mon premier vrai travail consista à faire du porte-à-porte pour Greenpeace, ce en quoi j’étais formé par un certain Jim, un gars de dix-neuf ans fan de skate et de jeux vidéos, qui disait tout le temps : « Cool ! ». A un moment, Jim, que je devais agacer, me demanda : « Comment ça se fait que tu n’utilises jamais les articles ? » Je lui expliquai patiemment, et non sans mal, que les langues slaves n’ont pas d’articles et que cela me prendrait du temps avant d’y arriver. Mais ce n’étaient pas seulement les articles. Je me souviens que je regardais le Late Night de David Letterman en n’ayant aucune idée de ce qu’il racontait ; je me contentais de regarder d’un air abattu tandis que mes amis riaient à gorge déployée. Certaines de ses plaisanteries supposaient une connaissance du baseball, que je ne possédais absolument pas ; d’autres faisaient très nettement référence – sauf pour moi – à des célébrités. Pour comprendre une plaisanterie, il faut pouvoir accéder à un niveau de langue où se jouent allusions et associations, ce qui dépend totalement du contexte culturel et de références partagées. Tout ce que je pouvais faire, c’était identifier des formes grammaticales et quelques rares mots.

Je réalisai donc que dans un futur proche, je ne pourrais pas écrire en bosniaque dans la mesure où la guerre modifiait la langue d’une manière que je ne pouvais pas appréhender ; et que je ne pourrais pas écrire non plus en anglais tant que je ne l’aurais pas assimilé comme un écrivain natif. Je dus reconnaître ma défaite et abandonner mes tentatives d’écriture dans l’une et l’autre langue. Mais je me fixai une date limite arbitraire de cinq ans pour écrire une histoire publiable en anglais. L’année d’échéance était 1997, et je me mis alors à lire le plus possible, puisque c’était la seule manière que je connaissais pour acquérir la langue littéraire dont j’avais besoin pour écrire. Je lisais et lisais encore, d’abord en soulignant les mots sur la page pour les chercher ensuite dans mon Oxford Advanced Learner’s Dictionary, que j’avais apporté avec moi. Je relisais de nombreux livres que j’avais lus en traduction dans ma vie précédente, et parmi eux mon favori, Lolita de Nabokov. Il y avait tant de mots à souligner sur chaque page de Lolita, que je me mis à dresser des listes de mots sur des fiches, que je remplis par centaines. Hormis lire, je travaillais pour Greenpeace, c’est-à-dire que je devais parler aux Américains devant leur porte. Certains n’ouvraient même pas, mais la plupart sortaient et me parlaient, me posant des questions et répondant aux miennes. Selon mes calculs approximatifs, en deux ans et demi de porte-à-porte pour Greenpeace à Chicago et sa banlieue, j’eus des échanges verbaux avec au moins 10 000 personnes. Ce fut un cours intensif de classe moyenne américaine, dont j’appris les schémas linguistiques et les rythmes, me familiarisant avec le vocabulaire, identifiant les divers registres. Je me souviens que j’utilisais des mots châtiés (thwart, hirsute) pris chez Nabokov alors que je m’adressais à des gens de la banlieue de Chicago : ils ne comprenaient pas le mot, et pensaient qu’il était étranger. Une fois, quelqu’un m’ouvrit sa porte avec un grand sourire qui s’évanouit bien vite, et dit : « Oh ! J’ai cru que c’était quelqu’un d’autre. » Ce à quoi je répondis : « Je suis quelqu’un d’autre. »

En ces jours (de pluie), je rêvais parfois de gens qui parlaient anglais et, m’en apercevant dans mon rêve, je trouvais cela étrangement troublant. De même, je me surprenais à me rappeler en anglais des conversations et des situations avec des amis ou proches qui ne s’étaient déroulées qu’en Bosnie. C’était pour le moins déconcertant. Je crois maintenant que ce qu’il advenait, c’était une anglicisation de mon subconscient. L’immersion totale, quotidienne, puisque je lisais et travaillais dans cette langue, joua sûrement le premier rôle, mais une sorte de dépression mentale – car tout cela se passait à l’apogée de la guerre en Bosnie – dut affaiblir mes défenses cérébrales, ouvrant l’espace de mon subconscient à la langue anglaise afin qu’elle y pénétrât et s’y sentît chez elle. Ce n’est que lorsque la langue est profondément enracinée dans notre subconscient que nous pouvons nous l’utiliser pour écrire de manière créative. Avec notre langue maternelle, cet enracinement a lieu dans la prime enfance ; une langue étrangère doit faire sauter les verrous de notre esprit avant de pouvoir s’y installer. Dans mon cas, c’est la guerre qui fit sauter les miens.

Quoi qu’il en soit, je ne pouvais pas lire autant que j’en aurais eu besoin car je travaillais. Je m’inscrivis donc en Master d’anglais à la Northwestern University, dans le seul but de lire davantage et de manière plus systématique. Je contractai un important prêt étudiant (que je rembourse encore) et suivis les cours avec l’intention de lire intégralement l’histoire de la littérature anglaise, de rafraîchir ce qui m’était familier, de faire des découvertes, de combler mes lacunes. J’étudiai Chaucer et le théâtre de la Renaissance ; je lus la poésie moderne et contemporaine ; je compilai des centaines de fiches. J’écrivis des mémoires universitaires, souvent dénués d’articles ; j’avais accès à une excellente bibliothèque universitaire ; en salle informatique, je pouvais consulter la version numérique de l’Oxford English Dictionary, ou encore surfer sur la version numérique de l’œuvre intégrale de Shakespeare. Je rompis une fois avec une jeune femme qui pensait que c’était sérieux entre nous parce que, lui dis-je, j’avais besoin de plus de temps pour lire Shakespeare. Le sexe était bien, mais le Roi Lear était mieux.

J’avais l’intention de continuer par un doctorat, afin de poursuivre mes lectures, car je croyais avoir une connaissance incomplète de la littérature anglaise. Je n’avais pas étudié le 18ème siècle (Pope, Defoe, Swift, etc.) ni les Romantiques, mon vocabulaire était limité, et je pensais avoir besoin de plus de temps avant d’écrire mon premier texte. Mais ma demande de Doctorat d’anglais à la Northwestern’s University fut rejetée, et dans un accès de désespoir, deux ans avant ma date limite arbitraire, j’écrivis ma première nouvelle en anglais : « The Sorge Spy Ring ». En l’écrivant, j’avais recours à des mots dont le sens échappait en partie à ma conscience ; je les cherchais après les avoir utilisés et ils correspondaient toujours exactement à ce que je voulais – la langue anglaise était désormais profondément enracinée dans mon subconscient. Depuis lors, je n’ai pas cessé d’écrire en anglais.

Je me remis à écrire en bosniaque à peu près à la même époque : je commençai par tenir une rubrique dans une revue de Sarajevo. Ce retour me permit d’assimiler les changements advenus dans ma langue natale et de les mettre à l’épreuve dans mes écrits, renouant ainsi non seulement avec ma langue maternelle, mais aussi avec les réalités de mon pays. Depuis lors, je n’ai pas cessé d’écrire en bosniaque.

Je suis donc devenu pathologiquement bilingue.

On me dit souvent que je me trouve entre deux langues et deux cultures. Pour mon esprit (bilingue), cette proposition n’est pas recevable : l’espace intermédiaire serait donc un enclos vide, avec une langue de chaque côté, comme un mur. Mais un esprit ne peut être vide de toute langue ; l’espace en question n’est ni intermédiaire ni vacant. Il est plutôt doublement et densément peuplé, et contient au moins deux fois ce que contient un esprit monolingue. Dans un monde monodimensionnel, les objets multidimensionnels ne peuvent être représentés qu’en une seule dimension – dans un monde monodimensionnel, une cathédrale ressemblera à un point. De même, un esprit monolingue ne peut tout simplement pas appréhender la complexité d’un esprit multilingue, où chaque concept ou objet n’existe pleinement, justement, que dans cet espace où toutes les langues présentes se chevauchent et interagissent. Des études réalisées sur des enfants bilingues ont montré que leurs cerveaux ont des prédispositions différentes ; ils peuvent considérer plusieurs possibilités linguistiques (et conceptuelles) à une vitesse telle qu’elle passe pour de la simultanéité. Ils pensent plus vite, et savent inconsciemment qu’il existe toujours plus d’une seule possibilité, plus d’une seule réponse à une question. Ils savent qu’il existe plus d’une seule vérité. Voilà pourquoi les gens bilingues, biculturels, semblent toujours suspects aux esprits autoritaires, qui veulent donc les éliminer de la mono-réalité toujours désirée par les fascistes.

Le concept d’une langue pure ne peut exister que dans un esprit monolingue, où les complexités du monde peuvent être réduites à la simplicité d’un point. Dans un esprit multilingue, en revanche, une discussion permanente entre diverses possibilités s’instaure, car en lui le langage n’est rien d’autre qu’une négociation sans fin.

Autrement dit, en en certain sens, toute la littérature est multilingue. Dans n’importe quel texte littéraire, les registres se chevauchent, les ambigüités et les multiples possibilités abondent. Aucune langue ne peut avoir une source unique. Il s’agit toujours d’une entreprise éminemment collective qu’aucune frontière ni mur ne peut arrêter. Toutes les langues se chevauchent ou empiètent les unes sur les autres, à l’égal des personnes.

Wciąż dokładnie pamiętam dzień, w którym mój ojciec wrócił z pracy i zdejmując buty w przedpokoju powiedział, że zapisał mnie do biblioteki i na kurs angielskiego w miejscowym centrum pionierów (pionirski centar). Faktycznie byłem pionierem – siedmioletnim. Ucieszyłem się z biblioteki, ale z kursu angielskiego już mniej; podejrzewałem, że zabierze mi czas na zabawę. Nie było wyjścia: dwa razy w tygodniu szedłem sam do miejsca nazywanego centrum pionierów i, czekając na lekcję angielskiego, przeglądałem księgozbiór dla dzieci; nadal potrafię przywołać rozkład pokoju i zapach tomów w plastikowych okładkach. Na lekcjach słuchaliśmy nagrań udawanych rozmów („How do you do! My name is Nigel! What is your name?”), a potem musieliśmy je odgrywać. Śpiewaliśmy też piosenki. Jedna z poznanych wtedy piosenek, której słowa pamiętam do dziś, namawiała nas do tego, żebyśmy złapali spadającą gwiazdę i schowali ją do kieszeni na czarną godzinę. Nie do końca rozumiałem, czemu godzina będzie czarna i w jaki sposób ma na nią pomóc spadająca gwiazda.

W końcu jednak przyszła czarna godzina, kiedy przydała mi się miłość do książek i te podstawy angielskiego, które miałem opanowane. (Bo kiedy zmartwień masz swoich tyle, los psuje się ci, zapomnieć możesz o nich w jedną chwilę gdy w twej kieszeni gwiazda świeci). Wiosną 1992 roku podróżowałem po Stanach, kiedy w Bośni zaczynała się wojna; miałem lecieć do domu z Chicago, ostatniego przystanku na mojej trasie, pierwszego maja. Ale tuż przed odlotem – po długich i trudnych rozważaniach – postanowiłem nie wracać do rodzinnego miasta i zostać w Chicago, gdzie mieszkam do dziś. Gdybym wtedy wyleciał, wylądowałbym w Sarajewie drugiego maja, w dniu, w którym zaczęło się oblężenie.

Przyjechałem do Stanów jako młody dziennikarz z kilkoma publikacjami prozy i poezji na koncie; w wieku dwudziestu siedmiu lat byłem już całkiem poważnym pisarzem. Tego lata w Sarajewie miał się nawet ukazać drukiem zbiór moich opowiadań, więc początkowo planowałem wrócić, żeby zapiąć wszystko na ostatni guzik. To miała być moja pierwsza książka, ale nigdy jej nie wydano, a rękopis zaginął wraz z wydawcą i sporą częścią mojego wcześniejszego życia.

W Chicago nie miałem pieniędzy, rodziny, pracy, wizy, planów ani pojęcia, co robić. Z dnia na dzień mój turystyczny angielski przestał wystarczać; językowe dziwactwa, które może i były ujmujące u młodego dziennikarza z zagranicy, stały się oznakami rażącej odmienności imigranta – bo nim właśnie zostałem. Turyści z definicji zawsze wracają tam, skąd przybyli, w tym do swojego pierwotnego języka; imigrant natomiast musi żyć w nowym językowym kontekście. Nie mogłem wrócić do ojczystego bośniackiego, nie tylko ponieważ nie wróciłem do Bośni, ale też dlatego, że brutalna historia błyskawicznie przekształcała ten język – ludzie, którzy się nim posługiwali, robili to w okolicznościach i warunkach całkowicie innych od moich. Z doświadczenia wojny rodziły się nowe bośniackie zwroty i sposoby mówienia, a ja czułem, że nie mam prawa używać tych ciężko zdobytych słów. Nie mogłem już pisać po bośniacku.

Jednocześnie ledwie sobie radziłem z funkcjonowaniem po angielsku w nowym życiu, nie wspominając nawet o pisaniu. Moją pierwszą legalną pracą było chodzenie po domach i pozyskiwanie dotacji dla Greenpeace; szkolił mnie w tym dziewiętnastolatek o imieniu Jim, który lubił jeździć na desce, grać w gry wideo i mówić: „Cool!” Któregoś dnia nieco zirytowany mną Jim zapytał: „Dlaczego nigdy nie używasz rodzajników?” Cierpliwie i z trudem wytłumaczyłem mu, że w językach słowiańskich nie ma rodzajników i że nauczenie się ich może mi trochę zająć. Nie chodziło tylko o rodzajniki. Pamiętam, jak oglądałem nocny show Davida Lettermana i nie miałem pojęcia, o czym on mówi – gapiłem się tylko ponuro, gdy moi przyjaciele wyli ze śmiechu. Niektóre z jego żartów wymagały znajomości reguł gry w baseball, o których nie miałem pojęcia; inne były oczywistymi – dla każdego poza mną – aluzjami do sławnych ludzi. Żeby zrozumieć dowcip, trzeba mieć dostęp do aluzyjnego, asocjacyjnego poziomu języka, całkowicie uzależnionego od kontekstu kulturowego i wspólnej dla wszystkich wiedzy. Ja potrafiłem tylko rozpoznać formy gramatyczne i pojedyncze słowa.

Tak oto zdałem sobie sprawę, że w dającej się przewidzieć przyszłości nie będę mógł pisać po bośniacku, bo wojna zmieniała język na niepojęte dla mnie sposoby – i że nie będę mógł pisać po angielsku, dopóki nie zrozumiem go tak, jak pisarz, dla którego to język ojczysty. Musiałem przyznać się do porażki i przerwać próby pisania w obu językach. Dałem sobie jednak czas – przypadkowo wybrane pięć lat – na napisanie po angielsku opowiadania, które nadawałoby się do druku. Terminem docelowym był rok 1997, a ja zacząłem czytać, ile tylko mogłem, ponieważ nie znałem innego sposobu na nauczenie się literackiego języka potrzebnego mi do pisania. Czytałem bez końca, na początku podkreślając słowa do późniejszego sprawdzenia w Oxford Advanced Learner’s Dictionary, który przywiozłem ze sobą. Czytałem ponownie wiele książek, które poznałem w swoim poprzednim życiu w przekładzie, w tym moją ulubioną: Lolitę Nabokova. Na każdej stronie Lolity było tyle do podkreślenia, że przerzuciłem się na robienie list słów na fiszkach – zapełniłem ich setki. Poza czytaniem pracowałem dla Greenpeace, co oznaczało, że musiałem rozmawiać z Amerykanami w progach ich domów. Niektórzy nawet nie otwierali drzwi, ale wielu otwierało; rozmawiali ze mną, odpowiadali na moje pytania, zadawali własne. Lekko licząc w ciągu dwóch i pół roku pozyskiwania dotacji dla Greenpeace w Chicago i okolicach zamieniłem kilka słów z co najmniej 10,000 ludzi. Przeszedłem intensywny kurs amerykańskiej klasy średniej: uczyłem się jej sposobu mówienia, rytmu języka i słownictwa, zacząłem rozróżniać style. Pamiętam, że użyłem któregoś ze słów poznanych u Nabokova (thwart, hirsute) podczas rozmowy z mieszkańcem przedmieścia Chicago; nie zrozumiał go, myślał, że jest obce. Raz ktoś otworzył mi drzwi z szerokim uśmiechem, który szybko zbladł, i słowami: „Och, spodziewałam się kogoś innego.” Odpowiedziałem: „Ja jestem kimś innym.”

W tej czarnej godzinie czasami śnili mi się ludzie mówiący po angielsku; we śnie zauważałem to i wydawało mi się to niepokojące, dziwne. Łapałem się też na tym, że przypominają mi się po angielsku sytuacje i rozmowy z przyjaciółmi albo rodziną, które mogły wydarzyć się wyłącznie po bośniacku. Mówiąc łagodnie, dezorientowało mnie to. Teraz myślę, że moja podświadomość przechodziła wtedy proces anglicyzowania. Najważniejszą rolę odgrywało całkowite, codzienne zanurzenie w angielskim wynikające z czytania i pracy w tym języku, ale jakiegoś rodzaju załamanie – wszystko to działo się podczas kulminacji wojny w Bośni – musiało osłabić moje psychiczne mechanizmy obronne, odemknąć podświadomość: angielski mógł wejść i się rozgościć. Pisarz jest w stanie tworzyć tylko w języku głęboko zakorzenionym w podświadomości. W wypadku języka ojczystego to zakorzenienie odbywa się we wczesnym dzieciństwie; język obcy musi przebić się przez bramę umysłu, zanim się zadomowi. Moją bramę wysadziła w powietrze wojna.

Tak czy owak przez pracę nie mogłem czytać tyle, ile powinienem, więc zacząłem studia magisterskie z literatury angielskiej na Northwestern University, tylko po to, żeby czytać więcej i bardziej systematycznie. Zaciągnąłem ogromny kredyt studencki (który nadal spłacam) i zapisałem się na zajęcia; miałem zamiar poznać całą historię angielskiej literatury, odświeżyć to, co już znałem, odkryć wiele nowego, zapełnić braki. Uczyłem się o Chaucerze i renesansowym dramacie; czytałem modernistyczną i współczesną poezję; wypisałem całe sterty fiszek. Pisałem eseje na poziomie magisterskim, w których często brakowało rodzajników; miałem dostęp do świetnej biblioteki uniwersyteckiej; w sali komputerowej mogłem przeglądać internetową wersję Oxford English Dictionary, a także zebranych dzieł Szekspira. Raz zerwałem z pewną młodą kobietą, która myślała, że nasz związek robi się poważny, ponieważ – jak jej powiedziałem – potrzebowałem więcej czasu na czytanie Szekspira. Seks był w porządku, ale Król Lear był lepszy.

Chciałem zrobić doktorat, żeby czytać dalej, bo uważałem swoją znajomość literatury anglojęzycznej za niekompletną. Nie przerobiłem osiemnastego wieku (Pope, Swift, Defoe itd.) ani romantyków, moje słownictwo było słabo rozwinięte i sądziłem, że trzeba mi więcej czasu, zanim zabiorę się za pisanie. Jednak Northwestern odrzucił moje podanie o przyjęcie na studia doktoranckie na anglistyce; z rozpaczy napisałem pierwsze opowiadanie po angielsku, „The Sorge Spy Ring” – dwa lata przed narzuconym sobie terminem. Pisząc je zdarzało mi się używać słów, których tak naprawdę nie znałem na świadomym poziomie; po zapisaniu ich sprawdzałem je w słowniku i okazywało się, że właśnie o nie mi chodziło – angielski zakorzenił się głęboko w mojej podświadomości. Od tamtej pory piszę po angielsku.

Mniej więcej w tym samym czasie wróciłem do tworzenia po bośniacku: w pewnym sarajewskim magazynie zaczęły się ukazywać moje felietony. Ten powrót pozwolił mi oswoić się ze zmianami w moim języku ojczystym i wypróbować je w pisaniu, co odświeżyło moją więź nie tylko z językiem, ale też z tamtejszymi realiami. Od tamtej pory piszę po bośniacku.

Tak oto stałem się patologicznie dwujęzyczny.

Często słyszę, że jestem pomiędzy językami i kulturami. Według (dwujęzycznego) mnie to nierealne założenie: „przestrzeń pomiędzy” byłaby jedynie pustą strefą, ograniczoną z obu stron językiem niczym murem. Umysł nie może być jednak wyzuty z języka; przestrzeń, o której mówimy, nie jest pomiędzy, nie jest pusta. Przeciwnie: jest podwójnie, gęsto zapełniona, mieści w sobie co najmniej dwukrotnie więcej, niż umysł jednojęzyczny. W jednowymiarowym świecie obiekty o wielu wymiarach mogą być przedstawione wyłącznie w jednej płaszczyźnie – w jednowymiarowym świecie katedra wygląda jak punkt. Podobnie jednojęzyczny umysł po prostu nie jest w stanie objąć złożoności wielojęzycznego umysłu, dla którego każde pojęcie czy przedmiot istnieje właśnie w przestrzeni, gdzie wszystkie obecne języki nachodzą na siebie i współgrają. Badania nad dwujęzycznymi dziećmi wskazują, że ich mózgi funkcjonują nieco inaczej, dzięki czemu potrafią one błyskawicznie – prawie jednocześnie – rozważyć kilka językowych (i pojęciowych) możliwości. Myślą szybciej i podświadomie wiedzą, że zawsze jest więcej niż jedna opcja, więcej niż jedna odpowiedź na każde pytanie. Wiedzą, że nie ma tylko jednej prawdy. Dlatego też dwujęzyczni, dwukulturowi ludzie zawsze budzą podejrzenia osobowości autorytarnej, która najchętniej wyeliminowałaby ich z wytęsknionej przez faszystów monolitycznej rzeczywistości.

Koncepcja czystego języka może zaistnieć tylko w jednojęzycznym umyśle, w którym złożoność świata daje się sprowadzić do prostoty punktu. W wielojęzycznym umyśle natomiast nieustannie panuje gwar alternatyw, ponieważ dla niego język jest niekończącym się procesem negocjacji.

Znaczy to, że do pewnego stopnia cała literatura jest wielojęzyczna. W każdym literackim tekście spotykają się różne style, kłębią się niejasności i wielorakie możliwości. Żaden język nie ma pojedynczego źródła; wszystkie są efektem zbiorowego działania, którego nie powstrzymają granice ani mury. Języki nakładają się i wpływają na siebie nawzajem – tak jak ludzie.

אני עדיין זוכר בבירור את היום שבו חזר אבי מהעבודה ואמר לי, בעודו חולץ את נעליו בכניסה, שרשם אותי לספרייה וגם לקורס בשפה האנגלית, במרכז החלוצים המקומי (pionirski centar). אכן, הייתי חלוץ, בן שבע. המינוי לספרייה מצא חן בעיניי, אבל לגבי הקורס באנגלית לא הייתי נלהב כל כך – חששתי שיקצץ בזמן המשחקים. לא היה מנוס: פעמיים בשבוע צעדתי לבדי אל מה שנקרא מרכז החלוצים, ובשעה שהמתנתי לתחילת השיעור באנגלית, עילעלתי באוסף ספרי הילדים. עודי יכול לשחזר את סידור החדר ואת ריח הספרים בציפוי הניילון. בכיתה היינו מאזינים לקלטות של שיחות מזויפות
(?How do you do! My name is Nigel! What is your name)  שלאחר מכן היינו צריכים לשחזר. גם שרנו שירים. אחד השירים שלמדתי אז, שמילותיו עוד זכורות לי, הפציר בנו לתפוס כוכב נופל, לשים אותו בכיס, לשמור אותו ליום גשום. לא ממש הבנתי איך כוכב נופל אמור לעזור בעניין הגשם.

אבל ימים גשומים מטאפוריים אמנם באו כשאהבַתי לספרים והאנגלית שלמדתי נעשו נחוצים. (כי כשהצרות מתרבות להכעיס, לא יזיק קצת אור כוכבים בכיס.) באביב של שנת 1992 פרצה מלחמת בוסניה ותפסה אותי בעיצומו של מסע בארצות הברית. משיקגו, התחנה האחרונה במסע שלי, הייתי אמור לטוס בחזרה הביתה ב-1 במאי, 1992. אבל זמן קצר לפני ההמראה החלטתי – לאחר התלבטות ממושכת ומייסרת – לא לחזור לעיר מגוריי ולהישאר בשיקגו, שבה אני גר עד היום. אילו טסתי הייתי נוחת בסרייבו ב-2 במאי, יום תחילתו של המצור.

הגעתי לארצות הברית כעיתונאי צעיר עם כמה פרסומים בפרוזה ובשירה. בגיל עשרים ושבע כבר הייתי סופר לכל דבר. למעשה, קובץ סיפורים שלי היה אמור להתפרסם בסרייבו בקיץ ההוא, כך שתכננתי לחזור כדי ללוות אותו. זה היה אמור להיות ספרי הראשון, אבל הוא לא ראה אור מעולם, וכתב היד התנדף, יחד עם המו“ל ועם חלק ניכר מחיי הקודמים.

בשיקגו לא היו לי לא כסף, לא משפחה, לא עבודה, לא ויזה, לא תכניות ולא שום רעיון מה לעשות. בין לילה, אנגלית–התיירים הסבירה שלי נעשתה בלתי–מספקת. כל מיני מוזרויות לשוניות שהיו עשויות להיתפס כחינניות אצל עיתונאי זר צעיר, נהפכו לסימני זרוּת נחרצת אצל מהגר – מה שהפכתי להיות. תיירים, מעצם הגדרתם, תמיד חוזרים אל המקום שממנו באו, וגם אל שפתם. המהגר, לעומת זאת, נאלץ לחיות בהקשר לשוני חדש. לא יכולתי לחזור אל הבוסנית, שפת האם שלי, לא רק משום שלא חזרתי לבוסניה, אלא משום שהשפה השתנתה במהירות בנסיבות היסטוריות אלימות – אנשים שדיברו אותה עשו זאת בנסיבות ובתנאים שונים לחלוטין מאלה שאני היכרתי. מילים וביטויים בוסניים חדשים נולדו מתוך חוויית המלחמה, והרגשתי שאין לי זכות להשתמש במילים האלה שנרכשו תמורת מחיר יקר כל כך. לא יכולתי להמשיך לכתוב בבוסנית.

בו בזמן, האנגלית שלי הספיקה אך בקושי לתפעול חיי האמריקנים החדשים, קל וחומר לכתיבה. עבודתי החוקית הראשונה היתה לעבור מדלת לדלת ולעשות נפשות לארגון גרינפיס, משלח–יד שהנחיל לי נער בן תשע–עשרה בשם ג‘ים, שהיה בעניין של סקייטבורד, משחקי וידאו ואמירת “Cool!”. בשלב מסוים, אחרי שקצת עליתי לו על העצבים, שאל אותי: “איך זה שאתה אף פעם לא משתמש בתוויות יידוע?” בסבלנות כאובה הסברתי לו שבשפות הסלאביות אין תוויות יידוע וכנראה ייקח לי זמן ללמוד לעשות את זה כראוי. אבל זה לא הסתכם בתוויות יידוע. אני זוכר שצפיתי בתוכנית הלילה של דייויד לטרמן, ולא היה לי מושג על מה הוא מדבר, רק בהיתי בעגמומיות בזמן שחברַי התפוצצו מצחוק. חלק מהבדיחות שלו דרשו ידע בבייסבול, שלא היה לי כלל; באחרות היתה התייחסות ברורה – לכולם חוץ ממני – לידוען כלשהו. כדי להבין בדיחה אדם זקוק לגישה אל ההיבט המרמז, האסוציאטיבי של השפה, שמתבסס כל–כולו על הֶקשר ועל ידע משותף. אבל אני הייתי מסוגל רק לזהות צורות דקדוקיות ומילים פה ושם.

כך התחוור לי שלא אהיה מסוגל לכתוב בבוסנית בעתיד הנראה לעין מאחר שהמלחמה חוללה בשפה שינויים שלא יכולתי לתפוס, ושלא אהיה מסוגל לכתוב באנגלית עד שאשלוט בה כמו יליד המקום. נאלצתי להודות בתבוסתי ולחדול מלנסות לכתוב בכל אחת משתי השפות. בכל זאת נתתי לעצמי ארכה של חמש שנים לכתוב סיפור ראוי לפרסום באנגלית. שנת היעד היתה 1997, והתחלתי לקרוא כל מה שיכולתי להניח עליו את ידי, כיוון שזו היתה הדרך היחידה שהיכרתי לרכוש את השפה הספרותית שנזקקתי לה לשם כתיבה. קראתי וקראתי, בהתחלה תוך סימון מילים בדף כדי לבדוק אותן לאחר מכן במילון אוקספורד למתקדמים, שהבאתי אתי. חזרתי וקראתי עתה רבים מהספרים שקראתי בתרגום בחיי הקודמים, שהאהוב עלי ביניהם היה ‘לוליטה‘ של נבוקוב. היו מילים רבות כל כך לסמן בכל עמוד של ‘לוליטה‘ עד שהתחלתי לערוך רשימות מילים על כרטיסים, מאות מילים. מלבד הקריאה עבדתי עבור גרינפיס, כלומר הייתי צריך לדבר אל אמריקנים על סף דלתם. חלקם אפילו לא פתחו את הדלת, אבל רבים כן עשו זאת ודיברו אתי, שאלו אותי שאלות, השיבו על שלי. בחישוב גס, בשנתיים וחצי שבהן הפצתי את בשורת גרינפיס בשיקגו ובפרווריה, החלפתי מילים עם 10,000 איש לפחות. עברתי קורס בזק במעמד הביניים האמריקני, למדתי את התבניות ואת קצב הדיבור שלהם, התיידדתי עם אוצר המילים שלהם, התחלתי להבחין בין משלבים שונים. אני זוכר שהשתמשתי במילים (מיאון, עבדקן) שמצאתי אצל נבוקוב בשיחה עם אנשים בפרוור של שיקגו; הם לא הבינו, חשבו שמדובר במילה זרה. פעם מישהו פתח את הדלת בחיוך גדול שנמחק מהר ואמר: “אוי! חשבתי שאתה מישהו אחר.” ואני אמרתי: “אני מישהו אחר.”

בימים (הגשומים) ההם חלמתי לפעמים חלומות שבהם אנשים דיברו אנגלית והייתי קולט את זה בתוך החלום וזה נראה לי מוזר ומטריד. בדומה לכך, הייתי תופס את עצמי זוכר באנגלית שיחות וארועים עם חברים ובני משפחה, שיכלו להתרחש רק בבוסנית. זה היה מבלבל, בלשון המעטה. עכשיו אני סבור שמה שקרה הוא שהלא–מודע שלי התאנגלז. ההשתקעות המוחלטת, היומיומית, קל וחומר עם הקריאה והעבודה בשפה החדשה, שיחקה תפקיד מרכזי, אבל מעין משבר נפשי – שהרי כל זה התרחש בעיצומה של המלחמה בבוסניה – מן הסתם החליש את הגנותי הנפשיות, ופתח לרווחה את הלא–מודע שלי כדי שהשפה האנגלית תוכל להיכנס ולהרגיש בבית. רק אם השפה מוטמעת עמוק בתוך הלא–מודע שלך, תוכל לכתוב בה באופן יצירתי. בשפת האם ההטמעה הזו מתרחשת בילדות המוקדמת, ואילו שפה זרה צריכה לרסק את שערי המוח לפני שתוכל להתמקם. את השער שלי ניפצה המלחמה.

כך או כך, לא יכולתי לקרוא את הכמויות שהיו נחוצות לי משום שעבדתי, לכן נרשמתי לתואר שני באנגלית באוניברסיטת נורת‘ווסטרן במטרה היחידה לקרוא יותר, ובאופן שיטתי יותר. לקחתי הלוואה ענקית (שעוד לא סיימתי להחזיר) לתשלום שכר הלימוד ונרשמתי לשיעורים בכוונה לקרוא יצירות מתולדות הספרות האנגלית, לרענן את המוכּרות, לגלות חדשות, להשלים חורים בהשכלה. למדתי צ‘וסר ודרמה של הרנסאנס, קראתי שירה מודרנית ועכשווית, מילאתי ערימות של כרטיסים. כתבתי עבודות סמינריוניות, לעתים קרובות בלי תוויות יידוע; נהניתי מגישה לספרייה אוניברסיטאית טובה מאוד; במעבדת המחשבים יכולתי לעיין בגירסה המקוונת של מילון אוקספורד לאנגלית, כמו גם לעלעל בגירסה המקוונת של כל מחזות שקספיר. פעם נפרדתי מבחורה שחשבה שיש בינינו משהו רציני כי, כמו שאמרתי לה, הייתי זקוק ליותר זמן כדי לקרוא את שקספיר. הסקס היה בסדר גמור, אבל המלך ליר היה יותר טוב.

התכוונתי להמשיך לדוקטורט כדי לקרוא עוד, כי סברתי שיש חוסרים בידע שלי בספרות אנגלית. לא למדתי את ספרות המאה השמונה–עשרה (פופ, דפו, סוויפט וכו‘) ולא את הרומנטיים, אוצר המילים שלי היה מוגבל, והאמנתי שאני זקוק לעוד זמן לפני שאכתוב את היצירה הראשונה שלי. אבל לא התקבלתי לתכנית הדוקטורט בנורת‘ווסטרן, ובהתקף ייאוש, כמה שנים לפני פקיעת הארכּה השרירותית שהענקתי לעצמי, כתבתי את הסיפור הראשון שלי באנגלית: “חוג הריגול של זורגֶה“. במהלך כתיבתו השתמשתי במילים שלא ממש היכרתי במודע. הייתי בודק אותן אחרי שכתבתי אותן והן היו בדיוק מה שרציתי – השפה האנגלית הוטמעה עמוק בלא–מודע שלי. מאז אני כותב באנגלית.

ובערך באותו הזמן חזרתי לכתוב בבוסנית: התחלתי לפרסם טור בכתב עת בסרייבו. השיבה הזאת איפשרה לי לספוג את השינויים שחלו בשפתי ולבחון אותם בכתיבתי, וכך לחדש את המגע לא רק עם שפת אמי אלא גם עם המציאות הבוסנית. מאז אני כותב בבוסנית.

וכך נעשיתי דו–לשוני במידה פתולוגית.

לעתים קרובות אומרים לי שאני מצוי בין שפות ותרבויות. לתפיסתי (הדו–לשונית) זו טענה חסרת בסיס: חלל הביניים אינו יכול להיות אלא חלל ריק, תָּחום בשפה מכל צד, כמו קיר. אבל מוח אינו יכול להיות ריק משפה, החלל שאנחנו עוסקים בו אינו חלל–ביניים ואיננו ריק, אלא מאוכלס בכפילות ובצפיפות, לפחות פי שתיים מן התוכן הכלול במוח חד–לשוני. בעולם חד–ממדי, ניתן לייצג אובייקטים רב–ממדיים בממד אחד בלבד – בעולם חד–ממדי קתדרלה נראית כמו נקודה. בדומה לכך, מוח חד–לשוני פשוט אינו מסוגל לקלוט את המורכבות של מוח רב–לשוני, שבו כל אובייקט או מושג מתקיים במלאות בדיוק באותו חלל שבו כל השפות הקיימות חופפות ומשפיעות זו על זו. מחקרים שנערכו על ילדים דו–לשוניים גילו שהמוח שלהם מחווט באופן שונה במקצת ומסוגל לשקול אפשרויות לשוניות (וקונספטואליות) במהירות רבה כל כך עד שהן נדמות בו–זמניות. הם חושבים מהר יותר, והם יודעים ברמה לא–מודעת שתמיד יש יותר מאפשרות אחת, יותר מתשובה אחת לכל שאלה. הם יודעים שיש יותר מאמת אחת. לכן אנשים דו–לשוניים, דו–תרבותיים, תמיד חשודים בעיני הרודנות, ולכן היא שואפת לסלק אותם מהחד–מציאות שהפאשיזם תמיד משתוקק אליה.

מושג הלשון הטהורה יכול להתקיים רק במוח חד–לשוני, שבו ניתן לצמצם את מורכבויות העולם לפשטות של נקודה. במוח רב–לשוני, לעומת זאת, יש שיח מתמיד בין כמה וכמה אפשרויות, מאחר שבתוכו הלשון אינה אלא משא ומתן אינסופי.

מכאן נובע שבמובן מסוים כל ספרות היא רב–לשונית. בכל טקסט ספרותי מִשלבים מתערבים זה בזה ויש שפע אפשרויות ודו–משמעויות. אין שפה אחת שנובעת ממקור יחידי. מדובר תמיד במאמץ קולקטיבי אדיר שאינו נבלם בגבולות או בחומות. כל השפות חופפות או נשפכות זו לזו, בדיוק כמו בני האדם.

Я хорошо помню тот день, когда мой отец пришел с работы, и, снимая обувь в прихожей, объявил, что записал меня в библиотеку местного пионерского центра ( pionirski centar ), а также в кружок английского языка. Я уже был пионером, в свои семь лет. Я обрадовался насчет библиотеки, но из-за английского, как я подозревал, на игры останется мало времени. Делать было нечего: два раза в неделю я шел в пионерский центр и, в ожидании английского кружка, рассматривал детские книги; я и сейчас помню обстановку той комнаты и запах книг в глянцевых обложках. На занятиях мы слушали в записи вымышленные диалоги ( « How do you do? My name is Nigel! What is your name? »), которые потом повторяли. И мы пели песни. Слова одной из тех песен, что мы тогда разучили, я запомнил навсегда, в той песне предлагалось поймать падающую звезду, положить себе в карман и сохранить на черный день. Я не очень понимал, каким образом падающая звезда может помочь мне в трудную минуту.

Но однажды пресловутая пора испытаний действительно наступила, и мне пригодились и любовь к книгам, и мой английский. ( For when your troubles start multiplyin’ and they just might, it’s easy to forget them without tryin’ with just a pocketful of starlight.) Весной 1992 я путешествовал по Америке, когда в Боснии началась война; из Чикаго, последней остановки путешествия, я должен был лететь домой 1 мая 1992 года. Перед самым отлетом – после  долгих и нелегких размышлений – я решил не возвращаться на Родину, а остаться в Чикаго, где я живу до сих пор. Если бы я полетел, то оказался бы в Сараево 2 мая, как раз в тот день, когда началась осада города.

Я попал в Америку молодым журналистом, который к тому же имел в активе  несколько опубликованных текстов прозы и поэзии; словом, в свои 27 лет я  вполне мог считаться  писателем. Летом в Сараево должен был выйти сборник моих рассказов, я собирался вернуться, чтоб  проследить за подготовкой к изданию.

Это была бы моя самая первая книга, но рукопись бесследно исчезла, вместе с издателем и большей частью моей предыдущей жизни. 

В Чикаго у меня не было ни денег, ни семьи, ни работы, ни визы, и ни каких-либо идей или планов на будущее. Внезапно мой богатый для туриста английский обеднел; те милые лингвистические особенности речи, что  придавали очарования молодому иностранному журналисту, теперь превратились в неприемлемые ошибки, выдавая во мне иммигранта, в которого я превратился.Турист, по определению, всегда возвращается туда, откуда пришел, включая и свой язык; иммигрант же обязан жить в новом лингвистическом контексте. Я не мог вернуться в мой родной боснийский язык не только потому, что я не возвращался в Боснию, но и потому, что язык очень быстро менялся в новой тяжелой обстановке – люди, говорящие на этом языке, жили в условиях, совершенно отличных от моих. Новые боснийские слова и выражения создавались в военное время, и я не чувствовал за собой права пользоваться этими выстраданными словами. Я больше не мог писать по-боснийски.

В то же время моего английского едва хватало для моей новой американской жизни, уже не говоря о творчестве. Моя первая официальная работа состояла в посещении домов от имени организации Гринпис, а подготовку я проходил под руководством 19-летнего Джима, который увлекался  скейтбордингом, видеоиграми и говорил « Cool! » Один раз Джим, которому я, видно, порядком надоел, спросил меня: « Почему ты никогда не используешь артикли? »  Старательно и с трудом я объяснил ему, что в славянских языках нет артиклей и что, вероятно, я не очень скоро к ним привыкну. Но дело было не только в артиклях. Я помню, как я смотрел программу Дэвида Леттермана и не понимал ни слова, мрачно наблюдая за моими друзьями, что  покатывались со смеху. Некоторые из этих шуток предполагали знание бейсбола, которого у меня не было; в других  был прозрачный – но только не для меня – намек на какую-либо знаменитость. Для понимания шутки надо владеть языком настолько, чтобы иметь доступ к ассоциативному уровню, который полностью зависит от культурного контекста и общих для всех знаний. Единственное же, на что меня хватало – так это определить грамматические формы некоторых слов. 

Вот так я пришел к заключению, что я не смогу писать по-боснийски в ближайшем будущем, так как война меняет язык непостижимым для меня образом; и я не смогу писать по-английски до тех пор, пока не овладею языком так же, как и любой другой писатель, для которого этот язык родной. Я признал свое поражение и перестал писать на обоих языках. Но я дал себе срок в пять лет для того, чтобы опубликовать рассказ по-английски. Я решил прочесть к 1997  году столько книг, сколько смогу – единственный знакомый мне метод овладения литературным языком, необходимым писателю. Я читал и читал, подчеркивая незнакомые слова, чтобы потом посмотреть их в словаре Oxford Advanced Learner’s Dictionary, который я привез с собой. Некоторые книги, которые я прочел в переводах в моей прежней жизни, я теперь читал в оригинале, а самой любимой из них была « Лолита » Набокова. В этой книге обнаружилось  так много подчеркнутых слов, что я начал выписывать их на отдельных бумажках, сотнями. Кроме чтения, я продолжал работать в Гринпис, то есть я продолжал общаться с американцами, стоя на пороге их дома. Правда, не все открывали мне двери, но многие выходили ко мне на крыльцо, заводили разговор, задавали вопросы, и отвечали на мои. По самым скромным подсчетам за два с половиной года, что я работал в организации Гринпис, я успел пообщаться с 10000 жителей Чикаго и его окрестностей. Я прошел ускоренный курс изучения американского среднего класса, усвоил их манеру выражаться и строить предложения, познакомился со словарным запасом и разобрался в различных регистрах. Я помню, как использовал слова (thwart, hirsute), позаимствованные у Набокова, в беседе с кем-нибудь в пригороде Чикаго; люди  не понимали этих слов и принимали их за иностранные. Однажды человек открыл мне дверь, широко улыбаясь, но улыбка быстро слетела с его лица: « О, я думал, вы кто-то другой! » – сказал он. « Я и есть кто-то другой! » – ответил я.

В ту пору ( испытаний) я иногда видел во сне, как люди говорили по-английски, и даже во сне я находил это очень странным. Я также ловил себя на том, что вспоминал разговоры с моими друзьями или семьей по-английски, хотя мы, конечно, говорили по-боснийски. Это как минимум сбивало с толку. Теперь я понимаю, что тогда происходило англицирование моего подсознания. Полное  ежедневное погружение в язык, вместе с чтением и работой, сыграло главную роль, но имело место и какое-то особое психическое расстройство – ведь все  происходило на фоне войны в Боснии – что, по-видимому, ослабило защитную систему моего организма, открыв таким образом мое подсознание для английского языка, который беспрепятственно вошел туда и устроился, как у себя дома. Лишь тогда, когда язык полностью угнездился в вашем подсознании, вы можете начать писать на нем. Родной язык входит к нам в раннем детстве, иностранный же должен взломать ворота  разума, чтобы войти. Мои ворота были взорваны войной.

 Как бы то ни было, из-за работы я не мог уделять чтению столько времени, сколько мне бы хотелось, поэтому я поступил в магистратуру Северо-Западного Университета по специальности английский язык с единственной целью читать столько, сколько захочу, и более системно.  Я взял огромный кредит на обучение (который я все еще выплачиваю) и записался на занятия по истории английской литературы, чтобы обновить уже знакомое, открыть для себя что-то новое, заполнить пробелы. Я изучал драмы Чосера и эпохи Возрождения; я читал современную прозу и  поэзию; я заполнил  заметками горы карточек. Я писал студенческие работы, иногда забывая про артикли; у меня был доступ к очень хорошей  университетской библиотеке; в компьютерной лаборатории я мог просматривать электронную версию Oxford English Dictionary или полного собрания сочинений Шекспира. Однажды я расстался с девушкой, которая думала, что у нас намечается что-то серьезное, потому что, как я ей объяснил, мне нужно было больше времени для чтения  Шекспира. Секс был хорош, но King Lear был лучше.

Я собирался поступать в аспирантуру, чтобы продолжить чтение, так как знал о своих  пробелах в знаниях английской литературы. Я не изучал литературу восемнадцатого века (Pope, Defoe, Swift и др.), ни Романтиков, мой словарный запас был недостаточно развит, и я считал, что мне нужно больше времени, чтобы написать свое первое литературное произведение. Но меня не приняли в аспирантуру Северо-Западного Университета и в порыве отчаяния, за пару лет до намеченного мною срока, я написал свой первый рассказ  на английском языке: « The Sorge Spy Ring ». В процессе письма я использовал слова, значение которых не всегда знал; я сверял их позже и они, оказывается, выражали именно то, что я хотел – английский язык был глубоко внедрен в мое подсознание. С тех пор я пишу по-английски.

И примерно в то же время я вернулся к письму на боснийском языке: я начал вести авторскую колонку в сараевском журнале. Это возвращение позволило мне усвоить изменения в моем родном языке и проверить их в работе, тем самым я воссоединился не только с моим родным языком, но и с боснийскими реалиями. С тех пор я пишу на боснийском языке.

Вот так я стал патологически двуязычным.

Мне часто говорят, что я нахожусь между языками и культурами. На мой (двуязычный) взгляд, это невозможно: пространство между двумя языками было бы пустотой, ограниченной с двух сторон языками, как стенами. Но ум не может содержать в себе пустоту, в которой нет языка; это пространство не является ни промежуточным, ни вакантным. Скорее, оно заселено, по меньшей мере, в два раза гуще, чем в одноязычном уме. В одномерном мире многомерные объекты могут быть представлены только в одном измерении – в одномерном мире собор выглядит как точка. 

Точно так же одноязычный разум просто не способен постичь сложность многоязычного ума, где все понятия или объекты живут именно в том пространстве, где все знакомые языки переплетаются и взаимодействуют. Наблюдения за детьми, владеющими двумя языками, показали, что их мозг устроен иначе – они способны сопоставлять несколько лингвистических (и концептуальных) вариантов с  неимоверной скоростью, считай, почти одновременно.  Они думают быстрее, и на подсознательном уровне понимают, что возможностей всегда больше, чем одна, и что на каждый вопрос ответов больше, чем один. Они знают, что и правда может быть не одна. Вот почему люди, владеющие двумя языками и несущие в себе две культуры всегда выглядят подозрительно для авторитарного склада ума, который не желает допускать их в ту монореальность, к которой всегда стремится фашист.

Понятие « чистого » языка может существовать только в одноязычном уме, где все сложности мира сводятся  к упрощенности точки. В многоязычном сознании, с другой стороны, существует постоянный взаимообмен, потому что язык – ничто иное как бесконечные переговоры.

То есть, на определенном уровне, вся литература многоязычна. В каждом литературном тексте регистры накладываются друг на друга, создавая еще большее количество смыслов. Ни один язык не может  питаться только от одного источника. Это всегда массовое коллективное усилие, которое не разделить стеной или границей. Все языки пересекаются и обогащают друг друга так же, как и люди.