dla Adama Zagajewskiego
dla Evy Vēvere

Trzy drogi wiodą do morza. Możesz iść prosto w dół, mijając domy, których okna są niewolnikami morza, przykute do morza, pożerają morze codziennie, bez przerwy lub są jego bezwolnym odbiciem, obojętnym, apatycznym, sennym. Jeśli jest początek lata, po lewej, tuż przy płocie, rosną maliny, masz pełne prawo do ich słodko-kwaśnego soku. A może ktoś jest z tobą i ofiarowuje ci malinę na otwartej dłoni, jakby dzielił się z tobą jakąś historią z jego życia, zagmatwaną, trochę zabawną, a trochę nie. Kilka kroków dalej masz szansę się odwdzięczyć czerwoną porzeczką, która rośnie tu dziko, zasiał ją szczodrze wiatr. Wygląda egzotycznie pośród skał. Dalej ścieżka się kurczy, idzie stromo w dół. Wychodzisz na kamienistą plażę, gdzie rano nie ma nikogo. Stopy mogą odzyskać zmysł dotyku, wejść w liaison z kamieniami. 

Możesz jednak wybrać drogę w prawo, dłuższą, ciągnącą się wzdłuż brzegu. Na rozwidleniu możesz zejść w dół, zaraz za drzewkiem czereśni, którego karminowe owoce spadając na ulicę, tworzą action painting. Stąd już widać stary drewniany sklep rybny. Niedziałający, obwieszony welonami sieci rybackich wysuwa język pomostu, z którego skacze młody chłopak. Tak, jest teraz tym chłopakiem z Paestum. Ma na imię Borge albo Sven. Jest zakochany w dziewczynie, której włosami bawi się teraz wiatr. Maria, a może Marme. Jest gorące popołudnie, dziewczyna siedzi na pomoście ze spuszczonymi nogami, pozwala słońcu kraść jej myśli. Może rozmyśla nad tym, że niedługo wyjeżdża, zaczyna studia daleko stąd, chłopak ma jej to za złe i skacze załamany, zgorzkniały, do wody, jakby miała go uratować. Ma gładkie ciało, przez chwilę jest zawieszony między pomostem a wodą, przez chwilę jest nigdzie. Widzę go na pocztówce wiszącej na lodówce w kuchni mojego przyjaciela. Jest na wielu pocztówkach, magnesach, reprodukowany na okładkach książek, zeszytów. Simulacrum do nieskończoności. Wieczny skoczek, który nigdy nie dotyka wody. Fresk jest tak prosty, jakby narysowany przez dziecko. Morze wygląda jak bąbel kałuży, kolumna, z której skacze nasz tuffatore, jest nierówna i chyli się, jakby miała skoczyć za nim, zawalić się w wodę. Obok rośnie rachityczne drzewko o fluktuacyjnych kształtach, jakby było morskim polipem albo Shivą o wielu ramionach, na jednej nodze, uchwyconą przez “freskarza” w tańcu życia i śmierci, który ma nas uwolnić z okowy iluzji. Skoczek za to ma idealne ciało, jest jedną plamą, niemal linią, długim ślimakiem z głową zamiast muszli. Jego jasne oko zdradza wapienne tło ściany grobowca, jakby jego oko było z innego świata, spojrzeniem w przeszłość albo w przyszłość. Jednak to nas nie interesuje. Nie chodzi o moment zawieszenia, ale o spotkanie z wodą, wejście w wodę, zanurzenie się, oddanie się wodzie.

Możesz też pójść dalej, nie skręcać przy czereśni. Droga wije się długo nim dojdzie do małego portu, skąd weźmiesz prom. W kraju wywodzącym się z chłopstwa, z alergią na duńskie i szwedzkie zapędy imperialistyczne, promy noszą dumne nazwy “Kongen” albo “Dronningen”. Przebłysk autoironii czy dowód niespełnionych ambicji? Jedna z tych królewskich maszyn zabierze cię na wyspę.

Tam przyjmie cię mały pomost. Na poręczy stoi pewnie pusty kubek po porannej kawie, w którą właściciel domu łapie pszczoły i muchy. Poprowadzi cię mocny zapach ziół, nie zabłądzisz. Kwitnie weronika, wiązówka i barszcz. Idź na sam koniec, po grzbiecie wyspy i dalej w dół, gdzie otwiera się twarz morza. Codziennie inna. Porysowana prądami, sfastrygowana wiatrem, niczym twarz Becketta albo Audena, który śpiewał o tym, że warto oddać się miłości, choć może ona nas zwieść, warto wejść do rzeki, by wiedzieć, coś stracił: “Nalej wody do umywalki, / Dłonie po przegub w nią wsadź, / Patrz w wodę i myśl, co straciłeś, / Co wiecznie nie mogło trwać.” Ale może nie wszystko jest stracone. Może jednak warto wejść do tej wody, by dowiedzieć się, co moglibyśmy byli stracić, gdybyśmy do niej nie weszli… I spoglądać “w lustro, / W twarz, w której spokoju ni krzty; / Życie jest błogosławieństwem, / Choć błogosławisz nie ty” (tł. Seweryn Pollak). Czy twarz morza nie jest naszym odbiciem? Nakrapiana skalistymi wyspami, szkierami, mutonami – zawiłymi sygnaturami, parafkami lodowca, który przeszedł tędy przed dwudziestoma tysiącami lat. Takim nakrapianym pasażem możemy przepłynąć nieprzerwanie od Stavanger do Nordkapp, tylko pomyśl…  Kiedy indziej oblicze morza jest gładkie niczym droga powrotna dla zmęczonego podróżą, stęsknionego za domem – homesick. Kim jest jednak ten, którego domem jest morze, wiecznie stęskniony za morzem? Przecież nie seasick… 

Wróćmy jednak na czubek wyspy. Dziś woda przypomina japoński drzeworyt, wiatr rzeźbi dłutem. Algi kołyszą się z rytmem fal niczym starzy Żydzi w synagodze. Woda jest aksamitem, atłasem, gładkim zwierzęciem. Jest przezroczysta, płynie z tobą twój cień po dnie, wodny doppelgänger. Gdyby pływanie było pieśnią, byłoby nad pieśniami, gdyby było snem, to twardym, krótkim, intensywnym, snem, w który zapadamy nagle w tramwaju, na kwadrans, po ciężkim dniu. Gdyby było portretem, to byłby to portret “Lady in blue” Chaima Soutine’a, portret nieistniejącej osoby, portret melancholii, która prześladowała go, niczym prześladowano Żydów w carskiej Rosji, gdzie przyszedł na świat. Wykluczony ze społeczności ortodoksyjnych Żydów, którzy nie uznawali portretów, po tym, jak próbował namalować rabiego. Odrzucony, nierozumiany, znalazł dom w Paryżu, jak tylu innych żydowskich malarzy z Europy Wschodniej. Lady z portretu ma wzrok zwrócony do wewnątrz, w głąb siebie. Są barwy jej sukni, tła, barwy dna morza. Są elegią, nostalgią, zagadką. Lady trzyma czerwone maki, które wyrosły z jej ust albo to jej zaciśnięte usta wzięły barwę od maków. Gdyby pływanie było krajobrazem, byłby to toskański krajobraz, który Piero della Francesca przemycił, przedstawiając Jana Chrzciciela polewającego głowę Chrystusa wodą z rzeki wijącej się ze wzgórz, odbijającej niebo i jaskrawe suknie postaci w tle, niemal wiernie. Piero della Francesca był architektem wśród malarzy, jego postaci to kolumny, sklepienia. Ich cera jest marmurowa. Piero był matematykiem i malarzem, naukowcem i artystą. Każdy gest jest powtórzony, i każdy znajduje swoje echo w krajobrazie. Ugięta noga w kolanie Chrzciciela powiela zakole rzeki, fałdy sukman układają się podobnie do jasnych dróg spływających ze wzgórz w tle. Gołębica nad głową Chrystusa jest jednym z obłoków. Fresk zdaje się być symetryczny z centralną figurą Chrystusa. Ale u Piera nic nie jest oczywiste i każda symetria jest wyliczona, delikatnie przesunięta, nieznacznie. Przykuwa uwagę nasz mistrz drugiego planu. Jest idealnym kontrapunktem meandru rzeki, nad którą się pochyla, zdejmując koszulę. Ma na sobie tylko bieliznę, nie widzimy jego twarzy, pochylony do przodu, przeciągający koszulę przez głowę, jakby zaraz miał się cały zanurzyć w wodzie, oczyścić. “Take me to the water” śpiewa Nina Simone “To be baptized”.

to Adam Zagajewski
to Eva Vēvere

Three paths lead to the sea. You can go straight down, passing houses whose windows are slaves to the sea, chained to the sea, devouring the sea every day unceasingly, or are its passive reflection, indifferent, apathetic, sleepy. If it’s the beginning of summer, raspberries are growing on the left, along the fence, you have full right to their sweet and sour juice. Or maybe someone is with you and offers you a raspberry in an open palm as if sharing with you some story from their life, confusing, a bit funny, and a bit not. A few steps further you have the chance to repay with the red currant, which grows wild here, sown generously by the wind. It looks exotic among the rocks. Further along the path shrinks, goes steeply down. You arrive at a rocky beach where there is no one in the morning. The feet can regain their sense of touch, entering into a liaison with the stones.

You can choose the path to the right, instead, the longer one, along the shore. At the fork, you can go down, right behind the cherry tree, whose carmine fruits fall onto the street, spattering an action painting. From here you can already see the old wooden fish shop. No longer in use, veiled with fishing nets, sticking out the tongue of the pier from which a young boy jumps. Yes, right now, he’s that boy from Paestum. His name is Borge or Sven. He is in love with a girl whose hair the wind is playing with. Maria, or maybe Marme. It’s a hot afternoon, the girl sits on the pier with her legs lowered, letting the sun steal her thoughts. Maybe she thinks about leaving soon, starting studies far away, the boy holds it against her and jumps broken, bitter, into the water, as if it will save him. His body is smooth, he is suspended between the pier and the water, and for a moment he is nowhere. I see him on a postcard on the refrigerator in my friend’s kitchen. It is featured on many postcards and magnets, reproduced on the covers of books and notebooks. Simulacrum to infinity. The eternal jumper who never touches the water. The fresco is as simple as if drawn by a child. The sea looks like a bubble of a puddle, the column our tuffatore jumps from is uneven and bends seaming to leap after him, nearly collapsing into the water. To the left, there is a spindly tree fluctuating as if it were a sea polyp or a multi-armed Shiva on one leg, caught by a frescoist in a dance of life and death, to free us from the fetters of illusion. The jumper, on the other hand, has a perfect body, it is one streak, almost a line, a long snail with a head instead of a shell. His bright eye betrays the limestone background of the tomb wall, an eye from another world, a look into the past or the future. However, this does not interest us. It is not about the moment of suspension or abeyance, but about meeting the water, immersing yourself, giving yourself to the water.

You may also go further, do not turn at the cherry tree. The long path takes you to a small port where you will take the ferry. In a country with a peasant background, allergic to Danish and Swedish imperialist tendencies, the ferries are proudly named “Kongen” or “Dronningen”. A flash of self-irony or evidence of unfulfilled ambitions? One of these royal machines will take you to the island.

A small bridge will welcome you there. There is probably an empty mug of morning coffee on the railing of a house whose owner is catching bees and flies. The strong smell of herbs will guide you, you will not get lost. Veronica, meadowsweet and hogweed are in bloom. Go to the very end, along the ridge of the island and continue down to where the face of the sea opens. Each day it is different. Scratched by currents, fastened with wind, like the face of Beckett or Auden, who sang that love is worth giving in to, for although it may deceive us, it is worth entering the river to know that we have lost something: “O plunge your hands in water, / Plunge them in up to the wrist; / Stare, stare in the basin / And wonder what you’ve missed.” But maybe not all is lost. Perhaps, it is worth entering the water to find out what we would have lost if we had not entered it… And look, “look in the mirror, O look in your distress: / Life remains a blessing / Although you cannot bless.” Is the face of the sea not our reflection? Flecked with rocky islands, skerries, mutons – intricate signatures, initials of a glacier that passed this way twenty thousand years ago. We can sail through such a speckled passage continuously from Stavanger to Nordkapp, just think. At other times the face of the sea is as smooth as the way back for the tired man missing home, homesick – that is. But who is he whose home is the sea, who longs for the sea? After all, we cannot call such a man seasick, can we?

But let’s go back to the tip of the island. Today, the water resembles a Japanese woodcut, the wind carves it with a chisel. Algae sway with the rhythm of the waves like old Jews in a synagogue. Water is velvet, satin, a smooth animal. It is transparent, your shadow flows along the bottom with you, an aquatic doppelgänger. If swimming were a song, it would be of songs. If it were a dream, then the hard, short, intense dream into which we suddenly fall while on a tram for a quarter of an hour after a hard day. If it were a portrait, it would be  Chaim Soutine’s Lady in Blue, an image of a non-existent person, a portrait of a melancholy that haunted and “persecuted” him, like the Jews were persecuted in Tsarist Russia, where he was born. Banned from a community of Orthodox Jews who did not accept portraits after he had tried to paint a rabbi. Rejected, misunderstood, he found a home in Paris like so many other Jewish painters from Eastern Europe. The lady in the portrait looks inward, into herself. Her eyes are the colors of her dress, of the background, of the colors of the seabed. They are an elegy, nostalgia, and a mystery. The Lady is holding the red poppies that have grown from her mouth, or it is her pursed lips that have taken the color from the poppies. If swimming were a landscape, it would be the Tuscan landscape that Piero della Francesca smuggled in, depicting John the Baptist pouring water over Christ’s head from a river winding down the hills, reflecting the sky and the bright dresses of the figures in the background, almost faithfully. Piero della Francesca was an architect among painters, his figures are columns, vaults. Their complexion is marble. Piero was a mathematician and painter, scientist and artist. Each gesture is repeated, and each is an echo of the landscape. The bent leg in the Baptist’s knee repeats the bend of the river, the folds of the garments align with the light roads running down the hills in the background. The dove over Christ’s head is one of the clouds. The fresco seems to be symmetrical with the central figure of Christ. But with Piero, nothing is obvious and every symmetry is calculated, slightly shifted. Our master of the second plan attracts attention. He is the perfect counterpoint to the meandering of the river over which he leans down, taking off his shirt. He is wearing only underwear, we cannot see his face, leaning forward, pulling his shirt over his head as if he was about to submerge himself in the water, cleanse himself. “Take me to the water” sings Nina Simone “To be baptized”.